Ομοιομορφία: αίτια και συνέπειες του φαινομένου

ΠΙΘΑΝΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ - ΔΙΑΤΥΠΩΣΕΙΣ:

1. Μέσα από τις διπλανές εικόνες αναδύεται ένα σύγχρονο φαινόμενο - πρόβλημα. Δώστε τις διαστάσεις αυτού αναπτύσσοντας τα αίτια και τις συνέπειες για το άτομο και την κοινωνία ή
2. Ολοένα και περισσότερο οι σύγχρονοι άνθρωποι τείνουν να εξομοιώνονται ως προς το ντύσιμο, τον τρόπο σκέπης, αντίδρασης και γενικότερα τον τρόπο ζωής, σημάδια μιας καταθλιπτικής ΟΜΟΙΟΜΟΡΦΙΑΣ.

Να αναπτύξετε:

α) τα αίτια του φαινομένου και

β) τις συνέπειες αυτού στη λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος.

(Η ανάπτυξη που ακολουθεί έγινε με βάση τη διατύπωση 2).

Η προσπάθεια του ανθρώπου να δημιουργήσει και να αναγνωρίζει τον εαυτό του ως δικό του δημιούργημα είναι αυτή που χαρακτηρίζει την πορεία του και διαμορφώνει τη συμπεριφορά του στις σχέσεις με τους συνανθρώπους. Το άτομο μετασχημα­τίζεται σε προσωπικότητα στο βαθμό που μπορεί να διαμορφώσει ή να διατηρήσει όλα εκείνα τα στοιχεία που το ξεχωρίζουν από τους άλλους. Έχουμε την αίσθηση ότι είμαστε ο "εαυτός" μας μόνο όταν έχουμε συνείδηση της διαφορετικότητας - ιδιαιτερότητάς μας. Αυτά όμως τα στοιχεία, που διαφοροποιούν το άτομο από τα άλλα άτομα, τείνουν σήμερα να ισοπεδωθούν κάτω από το βάρος μιας πραγματικότητας, που έχει την τάση (πιέζει) να εξομοιώνει τα πάντα, προϊόντα, υλικά αγαθά, σκέπεις, ιδέες, συμπεριφορές, ακόμα και ανθρώπινες ταυτότητες.

Η πιο αυστηρή κριτική που μπορεί να ασκήσει κανείς στο σύγχρονο πολιτισμό είναι ότι άσχετα από τις προκαλούμενες από τους ανθρώπους κρίσεις και καταστροφές, ο πολιτισμός αυτός καθ’ εαυτός δεν παρουσιάζει ανθρώπινο ενδιαφέρον. Εκείνο που τελικά φαίνεται να προκύπτει από έναν τέτοιο πολιτισμό είναι ένας ανθρώπινος τύπος που λέγεται μαζικός άνθρωπος. Ένας άνθρωπος ανίκανος να επιλέγει και να εκλέγει, ένας άνθρωπος ανίκανος για αυθόρμητες αυτοκατευθυνόμενες δραστηριότητες. Άνθρωπος ανεκτικός, υπάκουος στη μονότονη αλλοτριωτική εργασία, όπου ο ρόλος του είναι παθητικός ή ολότελα τυπικός. Ό,τι λοιπόν χαρακτηρίζει, το σύγχρονο άνθρωπο είναι ο ετεροκαθορισμός του, η απώλεια της προσωπικότητας και ατομικότητας και η συνταύτιση με τη μάζα. Η μαζικοποίηση που ως κοινωνικό φαινόμενο υπήρξε και σε άλλες εποχές, πήρε τώρα τη μορφή παλιρροϊκού κύματος που παρασύρει και ισοπεδώνει τα πάντα, επιβάλλοντας μια καταθλιπτική ομοιομορφία.

Πρωτογενές αίτιο της ομοιομορφίας θεωρείται η ίδια η κοινωνία, η κοινωνική ζωή που προϋποθέτει ένα ελάχιστο όριο ομοιομορφίας μεταξύ των μελών της που συμβάλλει στην κοινωνική συνοχή και ισορροπία. Ο σύγχρονος άνθρωπος οδηγείται οριστικά μέσα στους μηχανισμούς της κοινωνίας που επιβάλλει η τεχνολογία στην οδυνηρή αυτοκατάργηση του, τον ετεροκαθορισμό του. Οδηγείται στην κατάργηση κάθε μορφής προσωπικής ζωής και βιωμάτων. Στην κατάργηση της ατομικής συνείδησης και ελευθερίας. Το άτομο δεν κατευθύνει πια το ίδιο τις σκέψεις του, τις αποφάσεις του, τις πράξεις του, αλλά η μαζική ψυχή, η ομαδική συνείδηση. Μέσα στις σύγχρονες μεγαλουπόλεις το άτομο γίνεται μάζα και στερείται προσωπικότητας, ατομικότητας, ατομικής συνείδησης, σκέψης και βούλησης. Τελικά ο άνθρωπος για να συνυπάρξει με τους συνανθρώπους του, είναι μοιραίο να αποδεχθεί και να εσωτερικεύσει κανόνες, τρόπους ζωής και αξίες που αναπόφευκτα οδηγούν σε μία ασυνείδητη συμμόρφωση και ομοιομορφία.

Ο καταναλωτισμός, ως επικρατούσα κοινωνική συμπεριφορά και φιλοσοφία ζωής, οδηγεί όλους σ’ έναν μονότονο και αδιέξοδο δρόμο προς την απόκτηση της ευτυχίας που απέκτησε κοινό περιεχόμενο για όλους. Η ευτυχία που κάποτε ήταν το ζητούμενο του κάθε ανθρώπου ξεχωριστά, είχε διαφορετικό περιε­χόμενο γιατί ο κάθε ένας είχε κρατήσει κάτι δικό του, που να χαρακτηρίζει αυτόν και μόνο. Στο βαθμό όμως που ο καταναλωτισμός ισοπέδωσε τις ανάγκες και επι­θυμίες των ανθρώπων αναπόφευκτα και η ευτυχία απέ­κτησε κοινό περιεχόμενο για όλους και ταυτίστηκε με την ποσότητα των υλικών αγαθών. (η αναγόρευση του "έχειν" ως υπέρτατης αξίας).

Τα Μ.Μ.Ε. και ειδικότερα η τηλεόραση συμβάλλουν καθοριστικά στη διαδικασία ομοιομορφοποίησης προσώπων, σκέψεων, συμπεριφορών και σε τελευταία ανάλυση ανθρώπινων ταυτοτήτων. Η καταλυτική αυτή επίδραση συντελείται σε τρία επίπεδα. Σε πρώτο επίπεδο η τηλεόραση προβάλλει συνεχώς και με έντονο τρόπο πρότυπα, αξίες, στάσεις ζωής και μορφές κοινωνικής συμπεριφοράς. Όλα αυτά εκλαμβάνονται από τον τηλεθεατή ως κοινά αποδεκτές καταστάσεις, κοινωνικά αποδεκτές και αναγνωρι­σμένες με αποτέλεσμα να ωθείται ασυνείδητα στην προσαρμογή προς αυτές. Έτσι επιτυγχάνεται μια ομοιομορφία στάσεων και συμπεριφορών μέσα από μία καθολική προσαρμογή στα προβαλλόμενα από την τηλεόραση πρότυπα και αξίες. Σε δεύτερο επίπεδο η τηλεόραση παρέχει καθημερινά στον πολίτη μια ομοιόμορφη πληροφόρηση και λογικά ακατέργαστη. Το σύγχρονο άτομο βρίσκεται κάτω από το βάρος ενός ποταμού μηνυμάτων τα οποία αδυνατεί να κατανοήσει και εύκολα πείθεται στην "αλήθεια" αυτών. Εξάλλου η απουσία ενός συστήματος ερμηνείας και αποκωδικο­ποίησης των μηνυμάτων της τηλεόρασης ωθεί το άτομο σε μια άκριτη αποδοχή αυτών, με αποτέλεσμα την πλήρη υιοθέτηση και συμμόρφωση προς τις επιταγές της πληροφόρησης που παρέχεται αφειδώς από τα ίδια κέντρα πληροφόρησης. Και όταν όλοι είναι εκτεθειμένοι σε ομοιόμορφα μηνύματα αναπτύσσουν και ομοιόμορφες αντιδράσεις - συμπεριφορές. Στο τρίτο επίπεδο η τηλεόραση λειτουργεί ως μία ιδιότυπη εξουσία πάνω στο θεατή, βοηθούμενη από την καταλυτική επίδραση της εικόνας. Το άτομο μπροστά στην αλήθεια της εικόνας αδυνατεί να αξιολογήσει το σωστό από το λάθος και έχει αναγορεύσει την τηλεόραση ως τον πιο έγκυρο πομπό - πηγή της αλήθειας. Έτσι δεν είναι περίεργο που χιλιάδες τηλεθεατές, κατοικώντας σε διαφορετικούς χώρους και έχοντας ενδεχομένως διαφορετικά συμφέροντα, αναπτύσσουν ομοιόμορφες σκέψεις και συμπεριφορές για τη ζωή, την κοινωνία, την πολιτική και τον κόσμο.

Πολλές φορές η ομοιομορφία αποτελεί ένα τρόπο - μέσο διαφυγής από το αφόρητο αίσθημα της μοναξιάς. Το άτομο ως "ον" με κοινωνική φύση έχει ανάγκη από την παρουσία του "άλλου" και γι’ αυτό εντάσσεται σε μικρότερες ή ευρύτερες ομάδες ανθρώπων. Μέσα απ’ αυτή την ένταξη δεν απαλλάσσεται μόνο απ’ τη μοναξιά, αλλά προσδοκά να επιτύχει την αποδοχή και την αναγνώριση από τα άλλα μέλη της ομάδας. Η κοινωνική καταξίωση κι επιβεβαίωση -προϊόντα της ένταξης σε ομάδες - γεμίζουν το άτομο με αισθήματα αυτοεκτίμησης που οδηγούν στη βίωση του αισθήματος της αυτοπεποίθησης. Η ένταξη όμως σε διάφορες κοινωνικές ομάδες δεν αποφέρει μόνο θετικές συνέπειες, αλλά συνεπάγεται κι ορισμένα αρνητικά στοιχεία για την προσωπική ταυτότητα κι ατομικότητα. Η προσαρμογή και η συμμόρφωση στους κανόνες της ομάδας είναι οι πρώτες και απαραίτητες ενέργειες του ατόμου, αν θέλει να γίνει αποδεκτό από τα άλλα μέλη. Είναι όμως τόσο μεγάλη η ανάγκη και πίεση για ένταξη, λόγω του αφόρητου αισθήματος της μοναξιάς, που ο σύγχρονος άνθρωπος οδηγείται γρήγορα σε συμβιβασμούς, σε μια άκριτη υποταγή και πειθαρχία στις ιδέες, αντιλήψεις και επιλογές των άλλων. Όλα αυτά όμως ακρωτηριάζουν τις προσωπικές ιδιαιτερότητες του ατόμου και σβήνουν κάθε στοιχείο "διαφορετικότητας". Μέσα στις ομάδες το άτομο παύει να είναι ο εαυτός του, αλλοιώνονται τα προσωπικά του στοιχεία και υποχωρούν όλα εκείνα τα στοιχεία που αναδεικνύουν τη μοναδικότητα του. Η πίεση για πλήρη και απόλυτη ταύτιση και εξομοίωση με τους άλλους οδηγεί στην ομοιομορφία, που είναι και το τελευταίο στάδιο αυτής της πορείας. Μπορεί το άτομο να μην αισθάνεται τον εαυτό του, ως δικό του δημιούργημα, μέσα στην ομοιότητα με τους άλλους, αλλά σίγουρα εξασφαλίζει το αίσθημα της σιγουριάς και της δύναμης, αφού πλέον δεν είναι μόνος αλλά μέσα σε πολλούς άλλους, έστω και χωρίς πρόσωπο, αλλά απλά μ’ ένα προσωπείο.

Η σύγχρονη εκπαίδευση ενοχοποιείται σε κάποιο βαθμό για το φαινόμενο της ομοιομορφίας που κυριαρχεί στις μέρες μας και ιδιαίτερα στο χώρο της νεολαίας. Η ομοιομορφία στο χώρο του σχολείου εμφανίζεται ως προϊόν τόσο του τρόπου λειτουργίας αυτού όσο και της μορφής και του τρόπου - μεθόδου που παρέχεται η γνώση. Στο πρώτο επίπεδο υπάρχει ένα αυστηρό και συγκεντρωτικό σύστημα διοίκησης όπου οι νέοι εθίζονται στην άκριτη πειθαρχία και αποδοχή των εντολών των ανωτέρων. Ο μαθητής διαμορφώνεται περισσότερο ως υπήκοος και όχι ως άτομο με άποψη και θέση. Είναι καθοριστικό στοιχείο για την εμφάνιση της ομοιομορφίας, τόσο στο σχολικό όσο και στον ευρύτερο κοινωνικό χώρο, ο τρόπος που ασκείται η διοίκηση στο σχολείο απέναντι σε άτομα, που από τη φύση τους διάκεινται εχθρικά απέναντι σε ό,τι τους επιβάλλεται. Υποχρεωμένοι οι νέοι να υπακούουν ως άτομα και ως ομάδα σε διαταγές και νουθεσίες, στο τέλος εσωτερικεύουν αυτή την υπακοή ως μία κοινωνική συμπεριφορά. Στο δεύτερο επίπεδο η γνώση παρέχεται κατά μαζικό τρόπο σε όλους ανεξάρτητα από φύλο, κοινωνική τάξη ή ανάγκες. Όσο κι αν αυτό από πρώτη ματιά φαίνεται να είναι στοιχείο δημοκρατικότητας δεν παύει να εμπεριέχει και στοιχεία ισοπεδωτισμού των ατομικών ιδιαιτεροτήτων. Η εκπαίδευση δεν αποβλέπει στην καλλιέργεια και ανάδειξη όλων εκείνων των ιδιαίτερων στοιχείων του κάθε νέου χωριστά αλλά, επιβάλλει την ίδια γνώση με έναν ομοιόμορφο τρόπο (εξουσιαστικό - υποχρεωτικό) σε όλους τους μαθητές που ενδεχομένως λόγω ηλικίας να έχουν διαφορετικές ανάγκες και επιθυμίες, διαφορετικούς στόχους και ίσως διαφορετικό αντιληπτικό σύστημα (αφομοιωτική ικανότητα). Έτσι όμως η εκπαίδευση διαμορφώνει ομοιόμορφες συνειδήσεις μέσα από την κατάλληλα επεξεργασμένη ομοιόμορφη γνώση. Αν δε δεχτούμε ότι οι γνώσεις διαμορφώνουν τη συνείδηση και τη σκέπη του ατόμου κι αυτή με τη σειρά της τις ανάγκες και τη συμπεριφορά αυτού, εύκολα γίνεται κατανοητός ο διαβρωτικός ρόλος της σχολικής γνώσης στην ταυτότητα και μοναδικότητα του νέου ανθρώπου. Έτσι φαίνεται η ομοιομορφία να είναι αποτέλεσμα των αλλεπάλληλων επιδράσεων και επεμβάσεων που δέχεται η σκέπη και ο ψυχισμός του νέου από τον τρόπο διοίκησης και παροχής της γνώσης στο σχολικό χώρο.

Η ομοιομορφία πολλές φορές φαίνεται να είναι το αποτέλεσμα της ανάγκης του ανθρώπου κι ιδιαίτερα του σύγχρονου ανθρώπου για σιγουριά και βεβαιότητα. Ο άνθρωπος δεν είναι εξοπλισμένος με μια σειρά από ένστικτα που ρυθμίζουν τη συμπεριφορά του σχεδόν αυτόματα. Βρίσκεται συνέχεια μπροστά σε επιλογές κι αυτό σημαίνει μπροστά σε πολύ σπουδαία θέματα, με σοβαρούς κινδύνους για τη ζωή του, αν οι επιλογές του δεν είναι σωστές. Η αμφιβολία που τον διακατέχει όταν πρέπει να αποφασίσει - πολλές φορές ταχύτατα - προκαλεί μια οδυνηρή ένταση. Συνέπεια αυτού είναι να έχει ο άνθρωπος μία έντονη ανάγκη για σιγουριά και βεβαιότητα. Αυτό τον οδηγεί σ’ εκείνες τις επιλογές απ’ όπου θα μπορεί να αντλεί το αίσθημα της δύναμης, της σιγουριάς και της βεβαιότητας. Πειθαρχεί κι υποτάσσεται με ευκολία σε πρόσωπα, ιδέες κι αντιλήψεις και κυρίως σ’ όλα εκείνα που πιστεύει η "πλειοψηφία". Έτσι οδηγείται πότε συνειδητά και πότε ασυνείδητα σε μια πιστή συμμόρφωση με το περιβάλλον του, χάνοντας έτσι κάδε ίχνος ιδιαιτερότητας και αυθεντικότητας. Η ομοιομορφία επομένως έρχεται ως αναγκαίο αποτέλεσμα αποδυνά­μωσης του σύγχρονου ανθρώπου που κατατρύχεται από συναισθήματα αδυναμίας και ανασφάλειας.

Η γενικευμένη ομοιομορφία λειτουργεί ως αρνητι­κό στοιχείο στο δημοκρατικό πολίτευμα. Η ομοι­ομορφία υποδηλώνει την έλλειψη προσωπικής ταυτότητας και την απροσωποποίηση του ατόμου. Το άτομο στερείται προσωπικής σκέπης και βούλησης, απόρροια της αδυναμίας του να αυτοπροσδιοριστεί ως λογικό ον. Η ατομικότητα και η αυθεντικότητα της ύπαρξης του τίθεται υπό αμφισβήτηση κάτω από την πίεση των κοινωνικών μηχανισμών να "ομοιώνεται" με τους άλλους. Η ομοιομορφία αποκαλύπτει το εσωτερικό κενό του ανθρώπου και την απουσία μιας αυτόβουλης και συνειδητής συμπεριφοράς. Η ομοιομορφία ναρκώνει το ενδιαφέρον για τα κοινά, στομώνει τις πνευματικές αναζητήσεις και εγκλωβίζει το άτομο στο χώρο της κοινωνικής απάθειας και αδιαφορίας, σπρώχνοντας το πολλές φορές και στα όρια της κοινωνικής ανυπαρξίας. Ένα τέτοιο άτομο, που μοιάζει με τα χιλιάδες άλλα πανομοιότυπα άτομα, αποτελεί ανασταλτικό στοιχείο για την ύπαρξη και ανάπτυξη της δημοκρατίας. Κι αυτό συμβαίνει γιατί η δημοκρατία είναι εκείνο το πολίτευμα που επιβραβεύει αλλά και εδράζεται πάνω στην αυτοβουλία και στο αυτεξούσιο των πολιτών. Η δημοκρατία τρέφε­ται από το ενδιαφέρον, τις ανησυχίες και την πρωτό­τυπη και δημιουργική σκέψη των πολιτών. Η δημο­κρατία δε ως φιλοσοφία και τρόπος ζωής καταξιώνει και αναγνωρίζει ως αυταξίες την ιδιαιτερότητα και τη διαφορετικότητα των ατόμων. Γενικά η δημοκρατία ως πολίτευμα και τρόπος ζωής αναγορεύει ως πρώτιστες αξίες την πολλαπλότητα και την πολυμορφία της ανθρώπινης ύπαρξης. Όταν όμως η ομοιομορφία σβήνει και καταλύει το προσωπικό στοιχείο - χρώμα του καθενός και επιβάλλει την καταθλιπτική μονοχρωμία, τότε ακριβώς εξαφανίζει και τις βασικές προϋποθέσεις της δημοκρατίας που δεν είναι άλλες από την ποικιλία, την ετερότητα και την αυθεντικότητα της ανθρώπινης ύπαρξης.

Η αντιμετώπιση της ισοπεδωτικής ομοιομορφίας περνά μέσα από την υπεράσπιση της ακεραιότητας του προσώπου και του δικαιώματος στη "διαφορε­τικότητα". Η ανάδειξη της ιδιαιτερότητας του κάδε ξεχωριστού ανθρώπου και η προβολή της αξίας της ατομικότητας αποτελεί έναν από τους βασικότερους μοχλούς άμυνας και αντίστασης απέναντι στο διαβρωτικό ρόλο της ομοιομορφίας. Όσο πιο αναπτυγμένη είναι η ατομικότητα, τόσο πιο πολύτιμο γίνεται το άτομο για τον εαυτό του και συνεπώς πιο πολύτιμο και για τους άλλους. Η ατομικότητα και η καλλιέργεια αυτής παρέχει μεγαλύτερη πληρότητα ζωής σ’ αυτή καθεαυτή την ύπαρξη του ατόμου και όταν υπάρχει περισσότερη ζωή στα άτομα, υπάρχει περισσότερη ζωή στη μάζα, που αποτελείται από αυτά τα άτομα. Όσο περισσότερο ο καθένας διεκδικεί το δικαίωμα στη "διαφορά" τόσο περισσότερο καλλιεργεί τις συνθήκες ανάπτυξης των ατομικών του ιδιαιτεροτή­των. Η κοινωνία έχει ανάγκη από την αυθεντικότητα της ύπαρξης του ανθρώπου, από το "πρωτότυπο" της πα­ρουσίας του και όχι από πανομοιότυπα φωτοαντίγραφα απρόσωπων υπάρξεων. Η διεκδίκηση του δικαιώματος να παραμείνουμε ο εαυτός μας αποτελεί μία πρώτη πράξη αντίστασης και αντιμετώπισης του φαινομένου της ομοιομορφίας.

Ίσως τα λόγια και η διδαχή του Ζαρατούστρα προς τους μαθητές του ("Τώρα πάω μόνος, ω μαθητές μου. Και σεις το ίδιο, θα τραβήξετε μόνοι το δικό σας δρόμο"), εξακολουθούν και στις μέρες ν’ αποκτούν αξία, στην προσπάθεια όλων μας, όχι να μείνουμε μόνοι, αλλά μέσα και μαζί με τους άλλους να μείνουμε "μοναδικοί". Κανείς δε δικαιώνεται ως άτομο όταν ακολουθεί πιστά το δάσκαλο του, τις συμβάσεις της κοινωνίας και τις επιταγές της πλει­οψηφίας. Ο αγώνας να παραμείνουμε "διαφορετικοί" και ν’ αντισταθούμε στην πίεση για ομοιομορφία δεν είναι εύκολος. Μπορεί να χρειαστεί να γίνουμε δυσάρεστοι, ακόμη και σ’ ανθρώπους με δεδηλωμένη την αγάπη προς εμάς. Ο άνθρωπος που ζητά τη γνώση και διεκδικεί το δικαίωμα να είναι ο εαυτός του "δεν πρέπει μονάχα ν’ αγαπά τους εχθρούς του, αλλά και να μισεί τους φίλους του". Οι σειρήνες της ομοιομορφίας ηχούν δελεαστικά αλλά και εξουσιαστικά πάνω στην εύπλαστη ψυχολογία και εσωτερικό κόσμο του σύγχρονου ατόμου, γι’ αυτό πρέπει όλοι να δυναμώσουμε την ένταση του προστάγματος του Ζαρατούστρα προς τους μαθητές του "τώρα σας προστάζω, να χάσετε εμένα και να βρείτε τους εαυτούς σας".