Έκθεση Γ Λυκείου: Βιβλίο και ηλεκτρονικά μέσα πληροφόρησης

ΚΕΙΜΕΝΟ

Η μεγαλύτερη αρετή του βιβλίου είναι ότι σου προτείνει έναν πόλεμο έντιμο: Διαλέγεις τα βιβλία που θέλεις· μόνα τους εκείνα, όταν διαθέτεις ηθική υγεία, σε παρακινούν, κι’ άθελά τους ακόμα, να διαβάσεις άλλα, αντίθετα, για να μορφώσεις γνώμη, να συγκρίνεις, να διαφωτιστείς, να επιβεβαιώσεις την προσωπική σου αυτοτέλεια, να μη γίνεις ετερόφωτος, ετεροκίνητος. Έτσι, με το ένα βιβλίο ν’ ανασκευάζει ή να πολεμάει τ’ άλλο, όλα μαζί σε γυμνάζουν στη διαδικασία του διαλόγου, όπου κανένας δεν ρητορεύει από «θέσεως ισχύος», γιατί εδώ την αυθεντία, όταν κι’ όπου υπάρχει, με τρόπο πάντως ελέγξιμο, δεν την περιφρουρεί καμμιά αστυνομική δύναμη. Δικαίωμά σου να κρίνεις και τους μέγιστους, υπό προσωπική σου ευθύνη. Μ’ αυτή την έννοια και μόνο — δηλαδή με την υψηλότερη — μπορεί κανένας να μιλάει, όπως συνηθίζεται, για «δημοκρατία των Γραμμάτων». Δεν είναι καθεστώς ακέφαλο: οι άριστοι διαλάμπουν, και σε κλίμακα διεθνή. Αλλά δεν σε υποχρεώνει, δηλαδή δεν σε υποτάσσει, κανένας τους.

Η αρετή τούτη γίνεται εντονότερα αισθητή σε καιρούς πολιτικά σκοτεινούς ή ισκιωμένους, όταν τα μαζικά μέσα επικοινωνίας μπαίνουν αυθωρεί¹ στην υπηρεσία του σατραπισμού². Το βιβλίο τότε, ως ελεύθερη έκφραση ιδεών, ή απαγορεύεται — κι αυτό γίνεται τότε πανηγυρική εκδήλωση αδυναμίας των κρατούντων — ή απομένει μόνο του να διασώζει την αξιοπρέπεια των συνειδήσεων. Τα μέσα μαζικής επικοινωνίας τού στήνουν πολιορκία στενή, για να το παραμερίσουν, να το υποκαταστήσουν. Όταν το πετυχαίνουν, αυτό πληρώνεται πανάκριβα από τον άνθρωπο, με αντίτιμο το αυτεξούσιό του. Δοκιμάστε όμως να χρησιμοποιήσετε το βιβλίο ως μέσο προπαγάνδας: Αναδίνει αμέσως μιαν αποφορά³ σ’ ακτίνα μακρύτατη, ειδοποιεί. Είναι, θα έλεγε κανένας, μαγική, ακατάλυτη, η ζώνη που περιβάλλει την αγνότητα του βιβλίου.

Υπάρχουν σοβαροί λόγοι να πιστεύουμε πως ο πολιτισμός μας έχει παρεκκλίνει, αν δεν έχει πάρει ολότελα στραβό δρόμο κάτω από την επίδραση σκοτεινών εκμεταλλευτών. Μόνη ελπίδα να διορθωθεί η πορεία του, όσο θα είναι ακόμα καιρός, το βιβλίο. Ο Βολταίρος είχε πει κάποτε πως τον κόσμο τον κυβερνάνε τα βιβλία. Σήμερα πρέπει ένας άλλος λόγος, ακόμα πιο κρίσιμος, να ειπωθεί: Πως ο κόσμος, αν σωθεί, θα το χρωστάει στο βιβλίο. Γιατί αυτό το γκόλφι⁴ της ανθρωπιάς έχει τη δύναμη να ξορκίζει τα δαιμόνια, να εξυγιαίνει την ατμόσφαιρα, να οπλίζει τη λυτρωτική φαντασία, να ξυπνάει την αυτογνωσία, ν’ ανάβει το μάτι, να στυλώνει το φρόνημα, να ψυχώνει το χέρι. Η μάχη του ανθρώπου δεν θα χαθεί ενόσω θα υπάρχει καταφυγή του Λόγου, το βιβλίο.

Άγγελου Τερζάκη, Ταραγμένες ψυχές, Οι Εκδόσεις των Φίλων,

Αθήνα 1993, σσ. 155-156

1.    αυθωρεί: ευθύς, αμέσως

2.    σατραπισμός: δεσποτισμός, αυταρχισμός

3.    αποφορά: δυσάρεστη οσμή, κακοσμία

4.       γκόλφι: εγκόλπιο, φυλακτό

Α. Να γράψετε στο τετράδιό σας την περίληψη του κειμένου που σας δόθηκε (90-110 λέξεις).

Μονάδες 25

Β1. Να αναπτύξετε σε μια παράγραφο 80 έως 100 λέξεων το περιεχόμενο του παρακάτω αποσπάσματος του κειμένου:

… με το ένα βιβλίο ν’ ανασκευάζει ή να πολεμάει τ’ άλλο, όλα μαζί σε γυμνάζουν στη διαδικασία του διαλόγου...

Μονάδες 11

Β2. α) Ο συγγραφέας χρησιμοποιεί ως τρόπο πειθούς και την επίκληση στην αυθεντία. Να εντοπίσετε το συγκεκριμένο τρόπο πειθούς στο κείμενο και να αιτιολογήσετε τη χρήση του.

Μονάδες 4

β) Να βρείτε τέσσερα παραδείγματα μεταφορικής χρήσης του λόγου μέσα από το κείμενο που σας δόθηκε.

Μονάδες 4

Β3. α) Να γράψετε ένα α ν τ ώ ν υ μ ο για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις: ετερόφωτος, ελέγξιμος, ευθύνη, ελεύθερη, αδυναμία.

Μονάδες 5

β) Να γράψετε ένα σ υ ν ώ ν υ μ ο για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις: αρετή, γνώμη, ισχύς, περιφρουρώ, φρόνημα.

Μονάδες 5

Β4. Να αναγνωριστεί το είδος της σύνταξης (ενεργητικής ή παθητικής) στις παρακάτω προτάσεις και να μετατραπεί η καθεμιά σύνταξη στην αντίθετή της:

α) «…γιατί εδώ την αυθεντία, όταν κι’ όπου υπάρχει, με τρόπο πάντως ελέγξιμο, δεν την περιφρουρεί καμμιά αστυνομική δύναμη.»

β)   «Η  μάχη  του ανθρώπου δεν θα χαθεί ενόσω θα υπάρχει καταφυγή του Λόγου, το βιβλίο».

Μονάδες 6

 Γ. Συχνά παρατηρείται πολλοί μαθητές να καταστρέφουν τα σχολικά τους βιβλία στα προαύλια των σχολείων κατά το τέλος του σχολικού έτους. Σε άρθρο που θα δημοσιευθεί στη σχολική σας εφημερίδα να αιτιολογήσετε το παραπάνω φαινόμενο και να αναφερθείτε στους τρόπους που θα συμβάλουν στην αρμονική συνύπαρξη του βιβλίου με τα ηλεκτρονικά μέσα πληροφόρησης και γνώσης (500-600 λέξεις).

Μονάδες 40

ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ

Α. Περίληψη κειμένου

Στο δοθέν κείμενο ο Α. Τερζάκης καταθέτει τους στοχασμούς του σχετικά με τα εφόδια που προσφέρει το βιβλίο στη σφυρηλάτηση μιας αυτοδύναμης προσωπικότητας και την προσφορά του, ιδιαίτερα στη σημερινή εποχή, μια εποχή πολιτιστικής καμπής. Σύμφωνα με το συγγραφέα όταν ο άνθρωπος διαθέτει ηθική ισορροπία, έχει τη δυνατότητα να επιλέγει, βιβλία της αρεσκείας του, που συγκροτούν πνευματικά την προσωπικότητα του και προάγουν τη διαδικασία του δημοκρατικού διαλόγου. Αυτή τους η προσφορά είναι έκδηλη ιδιαίτερα σε αυταρχικές εποχές. Κατά τη διάρκεια τέτοιων περιόδων δέχονται πολεμική από τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης, τα οποία αποδυναμώνουν (την αξία των βιβλίων). Τα τελευταία όταν λειτουργούν ως μέσο προπαγάνδας οδηγούνται στην απώλεια των αρετών τους. Παρ’ όλα αυτά δεδομένου ότι παρατηρείται πολιτισμική καθίζηση τα βιβλία έχουν τη δύναμη να οδηγούν τον κόσμο σε ανέλιξη αφού μέσω αυτών επέρχεται ισορροπία και ο άνθρωπος αποκτά ηθικοπνευματικό σθένος.                                     

Β1.

Με τη μελέτη βιβλίων ο αναγνώστης ωριμάζει και πολλαπλασιάζει τις πνευματικές του αξιώσεις, οξύνει την κρίση, ενισχύει τον προβληματισμό, κατακτά αντιληπτική ευρύτητα και δημιουργική ανεξαρτησία της σκέψης. Κι αυτό γιατί κάθε βιβλίο εδραιώνει έναν ενεργό ανοικτό διάλογο με αντίπαλες θέσεις, διαφορετικές ιδεολογικές προσεγγίσεις που προωθούν τη γόνιμη πάλη, τη δημιουργική διαμάχη ιδεών αντίρροπων, ώστε με θέσεις αντιθέσεις-παραδοχές-απορρίψεις ο νους προσεγγίζει την αλήθεια. Άλλωστε «η διαφωνία τροφοδοτεί τη σκέψη, ενώ ο αντίλογος είναι κεντρί διαρκείας που φωτίζει το δρόμο της πνευματικής αναζήτησης.       

Β2. α) «Βολταίρος»

Η επίκληση στην αυθεντία, η αναφορά σε μια πνευματικά καταξιωμένη προσωπικότητα, ένα μέγεθος πνευματικό από το συγγραφέα χρησιμοποιείται για την ενδυνάμωση της επιχειρηματολογίας την ενίσχυση της πειστικής δύναμης και αξιοπιστίας του κειμένου.     

Β2. β) 1^ο Ο πολιτισμός έχει πάρει στραβό δρόμο ....

          2^ο ... να οπλίζει τη δημιουργική φαντασία

          3^ο ... να ανάβει το μάτι

          4^ο ... να ψυχώνει το χέρι 

Β3. α) Αντώνυμα

Ετερόφωτος = αυτόφωτος, αυτόνομος, ανεξάρτητος

Ελέγξιμος = αδιαμφισβήτητος, αναντίρρητος

Ευθύνη = ανευθυνότητα

Ελεύθερη = δέσμια, ανελεύθερη

Αδυναμία = δύναμη, ισχύς, επικράτηση

β) Συνώνυμα    

Αρετή = προτέρημα, χάρισμα

Γνώμη = άποψη, επιχειρηματολογία

Ισχύς = εξουσία, δύναμη, επιβολή

Περιφρουρώ = προστατεύω, προφυλάσσω

Φρόνημα = σθένος, ιδεολογία

Β4.    

α) Η σύνταξη είναι ενεργητική. Η αντίστοιχη παθητική : « ... γιατί εδώ η αυθεντία, όταν κι όπου υπάρχει, με τρόπο πάντως ελέγξιμο, δεν περιφρουρείται από καμμιά αστυνομική δύναμη»

β) Η σύνταξη είναι παθητική. Η αντίστοιχη ενεργητική : «Ο άνθρωπος δεν θα χάσει τη μάχη ενόσω θα υπάρχει καταφυγή του λόγου, το βιβλίο»

      

Γ. Διαλληλία και συνύπαρξη βιβλίου - υπερτεχνολογίας 

Δείγμα της εκπαιδευτικής δυσπραγίας αλλά και της γενικότερης κρίσης ηθικοπνευματικών αξιών και κοινωνικών θεσμών, όπως συνηθίζεται να λέγεται, αποτελεί τα τελευταία χρόνια η καθιερωμένη συνήθεια εμάς των μαθητών να καταστρέφουμε τα σχολικά  εγχειρίδια στο τέλος κάθε σχολικής χρονιάς. Προτού όμως κατηγορηθούμε για ιερόσυλη πράξη καταστροφής, για έκφραση βαρβαρότητας και ευτέλειας από τους μεγαλύτερους που με διάθεση επιθετικής ευθυνολογίας ασκούν υπεροπτικά κριτική, καλό θα ήταν να διερωτηθούμε για τα βαθύτερα αίτια μιας τέτοιας «ασεβούς» συμπεριφοράς.

Αρχικά το σύστημα παιδείας από την πρώτη ως την τελευταία βαθμίδα δεν καλλιεργεί το είδος «σκεπτόμενος άνθρωπος», με ανεπτυγμένη κριτική αντίληψη και ανώτερες υπαρξιακές αξιώσεις, αλλά επιμένει στην ποσοτική, συσσωρευτική και χρησιμοθηρική αντίληψη για την μάθηση, στην παροχή πλήθους αναχρονιστικών τυποποιημένων, εγκεφαλικών και τεχνοκρατικών γνώσεων που νεκρώνουν τα πνευματικά μας ενδιαφέροντα παρεμποδίζοντας την ανάπτυξη της πρωτοβουλίας, της διεισδυτικής σκέψης, του διερευνητικού πνεύματος, της δημιουργικής φαντασίας. Παράλληλα η απαίτηση για μηχανιστική εκμάθηση αποστεωμένων γνώσεων, τα ανιαρά, συχνά απαρχαιωμένα, χωρίς αισθητικές αναζητήσεις, προκλήσεις, και ευρύτερα πολιτιστικά και κοινωνικοπολιτικά ενδιαφέροντα εγχειρίδια καλλιεργούν την ολοκληρωτική αποστροφή προς το βιβλίο αιτιολογώντας την εκδηλούμενη καταστροφική μανία μας. Είναι, δηλαδή, ένας άτυπος τρόπος έκφρασης εκδικητικού προς αυτά μένους.

Απ’ την άλλη οι προτροπές γονέων και εκπαιδευτικών να θέσουμε στόχους πνευματικούς, να καταξιώσουμε τη σημασία της γνώσης που αποτελεί εχέγγυο επιτυχίας, επαγγελματικής καταξίωσης και κοινωνικής υπεροχής ακούγεται ρήση κενή και αναιμική. Κι αυτό γιατί σε μια εποχή αποπνευματοποίησης οι υλιστικές επιδιώξεις υποκαθιστούν τα πνευματικά ιδανικά, ενώ κριτήριο αξιολόγησης, μέσο κύρους και γοήτρου κοινωνικού αποτελεί το «έχειν», η οικονομική ισχύ και όχι το «είναι» η ηθική και πνευματική ποιότητα. Άλλωστε η γνώση πια δε εξασφαλίζει σίγουρη επαγγελματική αποκατάσταση και δεν αποτελεί εφαλτήριο οικονομικής και κοινωνική ανόδου.

Εξάλλου μέσα σ’ αυτό το κοινωνικό γίγνεσθαι που κινείται στους ρυθμούς της ηλεκτρονικής επανάστασης εμείς οι νέοι γοητευόμαστε από τον ελκυστικό και μαγευτικό κόσμο της τεχνολογίας με το πληθωριακά και εντυπωσιακά μέσα που διαθέτει ώστε οι παραδοσιακές μέθοδοι μάθησης μας φαίνονται μονότονες, κουραστικές, παρωχημένες, ατελέσφορες.

Είναι επομένως απαραίτητο να αξιοποιηθεί η νέα τεχνολογία και στο σχολικό χώρο. Κι αυτό γιατί συνδυάζοντας εικόνα, λόγο, ήχο μπορεί να προσφέρει γνώση μέσα από μια διαδικασία ελκυστική, ευχάριστη και ενδιαφέρουσα. Άλλωστε με τη χρήση υπολογιστών μπορούν να διευρυνθούν οι κυρίαρχες εκπαιδευτικές μέθοδοι. Ο μαθητής παράλληλα με τη πνευματική προσφορά των σχολικών βιβλίων, μπορεί να έχει εύκολη πρόσβαση σε όλη την έκταση της κωδικοποιημένης γνώσης, να επισκέπτεται μέσω τηλεπικοινωνιακών διαδρομών το κυβερνοχώρο και να αντλεί πλούσιο πληροφοριακό υλικό από παγκόσμιες βάσεις δεδομένων. Επιπροσθέτως η ηλεκτρονική τεχνολογία προσφέρει προγράμματα διδασκαλίας των γνωστικών αντικειμένων ασύγκριτα πιο πλούσια και αποτελεσματικά από τα καθιερωμένα διδακτικά βιβλία.

Αυτά αφήνουν περιθώρια στο μαθητή για αυτενέργεια, προσωπική αναζήτηση και ανεύρεση πληροφορίας που είναι η πιο αποτελεσματική πηγή γνώσης. Κινητοποιούν τη φαντασία, πλουτίζουν με προσλαμβάνουσες παραστάσεις τη σκέψη του μαθητή, καθώς τα ηλεκτρονικά μέσα προσφέρουν και εποπτικό υλικό, μεγιστοποιώντας το μορφωτικό αποτέλεσμα και περιορίζοντας τη μηχανιστική εκμάθηση. Τα ηλεκτρονικά εργαλεία προωθούν τη συνεργατική μάθηση, ενώ απεγκλωβίζουν το δάσκαλο από τον παθητικό ρόλο της αναμετάδοσης τυποποιημένων γνώσεων και τον μετατρέπουν σε καθοδηγητή, επόπτη της μαθησιακής διαδικασίας και εκμαιευτή της γνώσης.

Και όλα αυτά βέβαια χωρίς να αμφισβητούμε τη σημαντικότητα της παράλληλης συνύπαρξης των παραδοσιακών βιβλίων. Γιατί το βιβλίο δεν παύει να αποτελεί ένα αναντικατάστατο μορφωτικό μέσο που συνεπάγεται ενεργητική πνευματική παρουσία, ολόπλευρη διανοητική και συγκινησιακή εγρήγορση, έντονες διαλογιστικές διεργασίες που κινητοποιούν τον πνευματικό κόσμο του νέου  εξασφαλίζοντας υψηλό ποσοστό αυτοευθύνης στην αυτοδιαμόρφωσή του. Άλλωστε η χρήση των ηλεκτρονικών υπολογιστών δεν αποκλείει αλλά επιβάλλει την παράλληλη αξιοποίηση  της γνωστικής αξίας του βιβλίου.                 

 ΠΑΝΕΛΛΑΔΙΚΕΣ 2009