Ατομικό - Κοινωνικό συμφέρον: ανάπτυξη του θέματος

"Ένας πολίτης που ευημερεί ατομικά, σαν καταστραφεί η πατρίδα του, δε χάνεται λιγό­τερο ο ίδιος αν όμως κακοτυχήσει σε πολιτεία που ευτυχεί, είναι πολύ πιο πιθανό να σωθεί κι αυτός", έλεγε ο Περικλής στους συμπολίτες του". Και σχεδόν κατά λέξη, ο Μακρυγιάννης: " Ναρθή ένας να μου ειπή ότι θα πάγη ομπρός η πατρί­δα, στρέγομαι να μου βγάλη και τα δύο μου μάτια. Ότι αν είμαι στραβός και η πατρίδα μου είναι καλά, με θρέφει αν είναι η πατρίδα μου αχαμνή, δέκα μάτια να 'χω, στραβός θα να είμαι".

Έχοντας υπόψη και με αφορμή τα παραπάνω παραθέματα:

Α. Να επιχειρηματολογήσετε υπέρ της θέσης που διατυπώνεται σ' αυτά (προτεραιότητα του κοινωνικού συμφέροντος έναντι του ατομι­κού) και

Β. να αναπτύξετε τα αίτια της διάστα­σης που παρατηρείται στις μέρες μας ανάμεσα στο ΑΤΟΜΙΚΟ και ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ συμφέρον.

Προλογικά:

Στην αξιολογική βαθμίδα των προτεραιοτήτων του ανθρώπινου γένους σημαντική δέση κατείχε η προσπάθεια του για επιβίωση. Αυτό το κατόρθωσε αποτελεσματικότερα όταν εγκατέλειπε τον πρωτόγονο τρόπο ζωής και οργανώθηκε σε κοινωνίες ανθρώπων. Μέσα στις οργανωμένες κοινωνίες μπορεί το πρόβλημα της επιβίωσης να λύθηκε ως ένα σημείο όχι όμως και ολοκληρωτικά. Κάθε φορά ανάλογα με τον τύπο της κοινωνίας, την οικονομική οργάνωση αυτής, τη μορφή του πολιτεύματος, την αξιακή κλίμακα και τη φιλοσο­φία ζωής η υπεράσπιση του δικαιώματος για ζωή ελάμ­βανε διαφορετικό περιεχόμενο, ανάλογα με το πως αντιμετώπιζε το ατομικό συμφέρον και το αντίστοιχο κοινωνικό. Η υπεράσπιση του ενός συμφέροντος μέσα από το σεβασμό και τη στήριξη του άλλου αποτέλεσε και αποτελεί ακόμα μία από τις προκλήσεις και τα ζητούμενα των σύγχρονων κοινωνιών.

Ο εννοιολογικός προσδιορισμός του ατομικού και κοινωνικού συμφέροντος συναρτάται από τη δέση του ατόμου στην κοινωνία και τις προϋποθέσεις που αυτή εξασφαλίζει για την απόλυτη   ανάπτυξη της προσωπικότητας του καθενός ξεχωριστά. Ατομικό συμφέρον είναι η διατήρηση του "ΕΙΝΑΙ" του, η δυνατότητα ανάπτυξης και εξέλιξης του, η ελευθερία του να δημιουργήσει χωρίς κανένα φόβο μήπως κάποιος το εμποδίσει ή καταχραστεί αυτό που με κόπο το ίδιο δημιούργησε. Το κοινωνικό συμφέρον νοείται ως κάτι απρόσωπο και συλλογικό, ως κάτι υπερατομικό και αφορά - εμπεριέχει όλες τις πτυχές της δημόσιας σφαίρας του κάδε ατόμου, ως μέλος της πολιτικά οργανωμένης κοινωνίας. Το κοινωνικό συμφέρον υπερβαίνει τις προσωπικές περιπτώσεις,  αλλά ταυτόχρονα εκφράζει και συνθέτει τα ατομικά οράματα και τις ατομικές ανάγκες.

Πάνω στο θέμα της προτεραιότητας του ενός συμφέροντος έναντι του άλλου αναπτύχθηκαν βασικά δύο θεωρίες, που πηγάζουν από τα αντίστοιχα οικονομικοκοινωνικά και πολιτικά συστήματα. Ο φιλελευθερισμός διακήρυξε την απόλυτη αξία του ατόμου και τις δυνατότητες αυτού, αν αφεθεί ελεύθερο. Βασική σκέψη και αφετηρία αυτής της θεωρίας είναι ότι το άτομο από τη φύση του επιδιώκει το συμφέρον, κάτι που πρέπει να γίνει σεβαστό από την πολιτεία και τους νόμους. Ο καπιταλισμός διεύρυνε τα όρια ελευθερίας και δραστηριότητας του ατόμου νομιμο­ποιώντας και ηθικοποιώντας ως ένα σημείο την επιδίωξη του ατομικού συμφέροντος με κάθε μέσο. Στην αντίπερα όχθη οι σοσιαλιστικές θεωρίες υπερθεματίζουν την αξία και προτεραιότητα του κοινωνικού συμφέροντος. Το "συλλογικό καλό" σύμφωνα με τις αρχές των σοσιαλιστικών θεωριών και συστημάτων είναι η υπέρτατη αξία μέσα σ' ένα συγκροτημένο κράτος και σ' αυτό πρέπει να αποβλέπει κάθε ενέργεια του ατόμου. Η υπεράσπιση του κοινωνικού συμφέροντος στηρίζεται σε μια ηθική Βάση, απαραίτητη για τη θεμελίωση της κοινωνικής ευρυθμίας και προόδου. Ιστορικά και οι δύο θέσεις δοκιμάστηκαν και ως ένα βαθμό δικαιώθηκαν. Γέννησαν όμως και "κοινωνικά τερατουργήματα" που έβλαψαν τις κοινωνίες και τους ανθρώπους. Στην πρώτη περίπτωση η υπέρβαση του ατομικού συμφέροντος χωρίς μέτρο καλλιέργησε έναν αρρωστημένο ατομικισμό που φθείρει τις βάσεις της κοινωνίας. Στη δεύτερη περίπτωση η μονολιθική υπεράσπιση του κοινωνικού συμφέροντος οδήγησε το άτομο σε μια ισοπέδωση, στοιχείο αρνητικό τόσο για την προσωπική του ανέλιξη όσο και για την κοινωνική ανάπτυξη.

Ανάπτυξη του θέματος

Πρωτίστως η προτεραιότητα του κοινωνικού συμφέ­ροντος έναντι του ατομικού θεωρείται αναμφισβήτητη, γιατί η κοινωνία οντολογικά προηγείται του ατόμου. Το άτομο γεννιέται, τρέφεται, αναπτύσσεται, εργάζεται και ολοκληρώνεται μέσα στην κοινωνία η οποία αποτελεί γι' αυτό μια πραγματικότητα. Κανείς δε διανοήθηκε να αγνοήσει ή να υποβαθμίσει την αξία της κοινωνίας στη διαμόρφωση της προσωπικής του ζωής. Η κοινωνία ως οργανωμένο σύνολο ανθρώπων που το διέπει ένα σύστημα αρχών, κανόνων και σχέσεων προηγείται όχι μόνο χρονολογικά του ατόμου αλλά και αξιολογικά. Η κοινωνία ως σύνθεση των επί μέρους ατομικών συμφερόντων εκφράζει την κυρίαρχη θέση του γενικού κοινού καλού - συμφέροντος απέναντι στο ατομικό συμφέρον. Η αξιολογική αυτή διαβάθμιση πέραν των άλλων έχει και την αιτία της στη βιωμένη και επιβεβαιωμένη ιστορικά εμπειρία της προσφοράς μιας ενημέρωσης κοινωνίας - πολιτείας στο κάθε άτομο - μέλος ξεχωριστά. Η αντίληψη που θέλει το άτομο να προηγείται άρα και να κυριαρχεί πάνω στην κοινωνία και το κοινωνικό συμφέρον θεωρείται ξεπερασμένη, ιστορικά αδικαίωτη και κοινωνικά επιζήμια. Η αποδοχή λοιπόν της ανωτερότητας του συλλογικού συμφέροντος έναντι του ατομικού εκφράζει και την αποδοχή της κατωτερότητας του ατόμου απέναντι στο γενικό συμφέρον, χωρίς όμως αυτό να συνεπάγεται και την εκμηδένιση ή ισοπέδωση της ατομικότητας του κάθε μέλους του κοινωνικού συνόλου.

Η προτεραιότητα και υπεράσπιση του κοινωνικού συμφέροντος αποτελεί πέραν των άλλων και το βασικότερο όρο ύπαρξης του κοινωνικού οικοδο­μήματος. Η κοινωνία ως προϊόν της ανθρώπινης βούλησης συνθέτει και συνυφαίνει τις επιθυμίες, επιδιώξεις και ανάγκες των μελών αυτής πράγμα που καθιστά αναγκαία την κυρίαρχη θέση του κοινού συμφέροντος απέναντι στα μεμονωμένα συμφέροντα κάθε ατόμου χωριστά. Βασικός λόγος ύπαρξης και λειτουργίας της κοινωνίας από το πρώτο της στάδιο μέχρι και σήμερα εξακολουθεί να είναι η διασφάλιση και προάσπιση του κοινού καλού, που εμπεριέχει όλες τις βασικές επιδιώξεις και προϋποθέσεις μιας στοιχειώδους ζωής και ανάπτυξης του κάθε μέλους χωριστά. Κανείς δε διανοήθηκε μια κοινωνία ως εκφραστή και αντιπρόσωπο των συμφερόντων μιας ομάδας ή τάξης ανθρώπων αποκλειστικά. Κι αν αυτό συνέβη ή συμβαίνει κατά καιρούς τότε αμφισβητείται ο ρόλος και η λειτουργία της ίδιας της κοινωνίας. Η έννοια της κοινωνίας και η ιδέα δημιουργίας και ανάπτυξης αυτής εμπεριείχε "εκ προοιμίου" την παραί­τηση των μελών αυτής από κάποια ατομικά δικαιώματα ή συμφέροντα στο όνομα του γενικού καλού και συμφέροντος. Αν λοιπόν βασικός όρος ύπαρξης της κοινωνίας είναι η αποδοχή του κοινωνικού συμφέροντος, τότε βασική προϋπόθεση ανάπτυξης αυτής είναι η υπεράσπιση αυτού του συμφέροντος από όλα τα μέλη του κοινωνικού σώματος.

Η υπεράσπιση του κοινωνικού συμφέροντος αναδύει και καλλιεργεί την κοινωνική φύση του ανθρώπου δίνοντας ταυτόχρονα σημασία και νόημα στις καθημερινές μας ενέργειες. Η προάσπιση του "κοινωνικού καλού" ισορροπεί μεταξύ του υπερβολικού ατομικισμού και της εγωκεντρικής συμπεριφοράς από τη μία πλευρά και από την άλλη της συνειδητής και εθελουσίας προσφοράς - που μερικές φορές αγγίζει τα όρια της θυσίας - προς το γενικό καλό. Η συνειδητοποίηση και αποδοχή από τον πολίτη της προτεραιότητας του "δημοσίου συμφέροντος" δημιουργεί μια μέση οδό μεταξύ της απόλυτης ελευθερίας και της παραίτησης από κάθε στοιχείο που επιβεβαιώνει και συντηρεί την ατομικότητα του. Ο κοινωνικός άνθρωπος επιβεβαιώνει και δικαιώνει τον χαρακτηρισμό του "ως πολιτικού ζώου" μόνο μέσα από την κοινωνική προσφορά. Η ζωή του λαμβάνει νόημα και περιεχόμενο όχι μόνο μέσα από την επιτυχή έκβαση των προσπαθειών του για ατομικό πλουτισμό αλλά και μέσα από την προσπάθεια του για την αύξηση της κοινωνικής ευημερίας και πλούτου. Η πρώτη πράξη δε διαφέρει σε τίποτε από την ανάλογη συμπεριφορά του ζώου στην προσπάθεια του για επιβίωση. Η δεύτερη πράξη αποκαλύπτει τη θέληση του κοινωνικού ανθρώπου να υπερβεί τη ζωώδη φύση του δίνοντας διέξοδο και έκφραση στα κοινωνικά του αισθήματα. Η υπεράσπιση, λοιπόν και η αναγνώριση της σπου­δαιότητας του "κοινωνικού συμφέροντος", πέραν των άλλων, συντελεί και στην ισορροπία μεταξύ των δύο βασικών συνιστωσιών της ανθρώπινης φύσης, της ατομικότητας και της κοινωνικότητας.

Επιπρόσθετα η προάσπιση του "κοινωνικού συμφέροντος" οδηγεί αναντίρρητα στη συνειδητοποίηση πως ούτε η ανθρώπινη ύπαρξη ούτε η ατομική ελευθερία μπορεί να επιβιώσει έξω από την κοινωνία στην οποία ανήκουμε. Αν κοινωνία σημαίνει πέραν των άλλων ένα σύνολο ανθρώπων που έχουν κοινούς δεσμούς και μοιράζονται την ίδια πολιτιστική παρά­δοση και εμπνέονται από το ίδιο όραμα και στόχους, είναι αυτονόητη η υποχρέωση τους στην υπεράσπιση και διαφύλαξη του γενικού καλού. Η προάσπιση αυτή του γενικού καλού δημιουργεί σχέσεις συνεργατικότητας μεταξύ των ανθρώπων και ενισχύει έτσι τον κοινωνικό ιστό, στοιχείο απαραίτητο όχι μόνο για την ασφαλή πορεία του κοινωνικού οικοδομήματος αλλά και για την προσωπική ελευθερία και επιβίωση του κάθε ατόμου χωριστά. Η αναγνώριση της υπεροχής του "κοινωνικού συμφέροντος" φέρνει πιο κοντά τους ανθρώπους που έχουν τις ίδιες κοινές αξίες, τους ίδιους κανόνες, την ίδια ιστορία και ταυτότητα και έτσι δημιουργεί τις κατάλληλες προϋποθέσεις για την ανθοφορία - ευδοκίμηση της ελευθερίας του πολίτη. Στην ουσία, αυτή η συλλογικότητα που επιτυγχάνεται μέσα από την προάσπιση του γενικού καλού, είναι που κινεί την ιστορία της κοινωνίας και ταυτόχρονα δημιουργεί και εξασφαλίζει ένα πλαίσιο για την ατομική δράση και τη βίωση της ελευθερίας του ατόμου. Σύγχρονα φαινόμενα, όπως η υπερβολική επέκταση της ατομικής αυτονομίας σε βάρος του κοινωνικού χώρου, ενδεχομένως να δημιουργήσουν ή ενεργοποιήσουν δυνάμεις που, αν φθάσουν σε κάποιο υψηλό επίπεδο, θα δυναμιτίσουν τους κοινοτικούς δεσμούς και τον ίδιο τον πολιτισμό. Στις δυτικές κοινωνίες του σήμερα όπου επικρατεί ένας υπερβολικός ατομικισμός υπάρχει άμεση ανάγκη της επανανεργοποίησης των αισθημά­των της ατομικής και κοινωνικής ευθύνης απέναντι στο συμφέρον της κοινωνίας που αποτελεί και τη βασική προϋπόθεση για την προσωπική ελευθερία του σύγχρονου ατόμου.

Ένα άλλο επιχείρημα που στηρίζει την ανάγκη προτεραιότητας του συλλογικού συμφέροντος είναι και το γεγονός πως ό,τι προσφέρει καθένας ξεχωριστά στο σύνολο επιστρέφει σ' αυτόν με τη μορφή κοινωνικών απολαβών. Αναγκαία προϋπόθεση και απαραίτητος όρος ύπαρξης κάθε κοινωνίας είναι η εκπλήρωση προς αυτήν κάποιων υποχρεώσεων από τους πολίτες. Η κοινωνική προσφορά είναι η θεμελιώδης αρχή πάνω στην οποία εδράζεται το κοινωνικό οικοδόμημα. Η απρόσωπη μορφή του "κοινωνικού καλού" και "συλλογικού συμφέροντος συντηρείται και αναπτύσ­σεται μέσα από την εθελοντική, συνειδητή και προσωπική συνεισφορά του καθενός. Εξυπακούεται ότι σε μια οργανωμένη κοινωνία το άτομο - πολίτης δεν πρέπει να αρκείται μόνο στην εκπλήρωση των υποχρεώσεων του, που καθορίζονται από τους νόμους της πολιτείας (φορολογία...), αλλά να στηρίζει και να υπερασπίζεται το "κοινό καλό" κι όταν ακόμη δεν του ζητείται. Είναι συνείδηση του κάθε μέλους της κοινωνίας πως, όταν η κοινωνία ευημερεί και το ίδιο εισπράττει κάποιο όφελος αυτής της ευημερίας. Γνώρισμα μιας ευνομούμενης πολιτείας είναι η εξασφάλιση των βασικών όρων ύπαρξης και διαβίωσης των πολιτών της. Αυτό δε επιτυγχάνεται μέσα από τη διαδικασία της "κοινωνικής αντιπροσφοράς". Τα κοινωνικά αγαθά της υγείας, της παιδείας, της εργασίας και της εθνικής ασφάλειας δε θα μπορούσαν να προσφερθούν στο κάθε μέλος χωριστά, αν το κοινωνικό   συμφέρον δεν στηριζόταν από τις προσωπικές προσφορές. Κανείς δε θα μπορούσε να εξασφαλίσει το αγαθό της υγείας και της ασφάλειας μέσα σε μια κοινωνία "δυστυχούσα". Από τα παραπάνω συνάγεται πως η εξασφάλιση και διατήρηση της κοινωνικής ευημερίας αποτελεί πρώτιστο καθήκον για το άτομο, γιατί και το ίδιο βραχυπρόθεσμα αλλά και μακροπρόθεσμα ωφελείται.

Παρά την πανθομολογούμενη όμως προτεραιότητα του κοινωνικού συμφέροντος σε καθημερινό επίπεδο παρατηρείται μια υποβάθμιση αυτού και μια άμετρη προβολή του ατομικού συμφέροντος. Όλοι σε θεωρητικό επίπεδο και στις δημόσιες συζητήσεις επιχειρηματολογούν υπέρ της αξίας της υπεράσπισης του συλλογικού συμφέροντος αλλά στην καθημερινή τους πρακτική πρωτίστως υπερασπίζουν το ατομικό συμφέρον και λιγότερο το κοινωνικό. Τα αίτια της διάστασης ανάμεσα στο κοινωνικό συμφέρον και στο ατομικό βρίσκονται τόσο στην αδυναμία της κοινωνίας, ως οργανωμένο σύνολο (πολιτεία - κράτος), να εμπνεύσει ασφάλεια και σιγουριά στο σύγχρονο άτομο (ή να δώσει προοπτικές κοινωνικής ανάδειξης και επαγγελματικής αποκατάστασης - επιτυχίας) όσο και στο άτομο που οδηγείται (ή και οδηγήθηκε) μέσα στη δίνη - κυκλώνα ενός αδιέξοδου ατομικισμού ή ατομοκεντρικού πνεύματος.

Μια πρώτη αιτία που συντηρεί και τροφοδοτεί τη διάσταση ανάμεσα στο κοινωνικό και ατομικό συμφέρον είναι και η απουσία συλλογικών οραμάτων που εμπνέουν τα άτομα και τα οδηγούν στη συνεργασία και αλληλοβοήθεια. Μέσα από τα συλλογικά οράματα, που εμπεριέχουν και περικλείουν αθροιστικά όλες τις ατομικές επιθυμίες και επιδιώξεις, το άτομο υπερβαίνει τον αντικοινωνικό του ναρκισσισμό και αγωνίζεται για το συλλογικό συμφέρον. Τα συλλογικά οράματα δίνουν περιεχόμενο στη ζωή του ατόμου και αποτελούν τον αποχετευτικό αγωγό για την έκφραση και ικανοποίηση μιας εσωτερικής δύναμης και επιθυμίας του ανθρώπου για προσφορά προς το κοινωνικό σύνολο. Η έλλειψη συλλογικών οραμάτων τονίζει με τον πιο δραματικό τρόπο την αδυναμία της κοινωνίας να οραματιστεί και να σχεδιάσει το μέλλον της. Τα συλλογικά δε οράματα λειτουργούν και ως ενοποιητικός παράγοντας ανάμεσα στα μέλη ενός κοινωνικού συνόλου, στοιχείο απαραίτητο τόσο για τη συνοχή της κοινωνίας όσο και για την ανάπτυξη της κοινωνικής συνείδησης. Άτομα δε με κοινωνική συνείδηση και υπευθυνότητα βρίσκονται πιο κοντά στην υπεράσπιση του κοινωνικού συμφέροντος. Η παρουσία λοιπόν των συλλογικών οραμάτων συμβάλλει αποφασιστικά στην καλλιέργεια της κοινωνικής συνείδησης και ευθύνης και τυχόν απουσία οραμάτων υποδηλώνει μια φτωχή και ακρωτηριασμένη κοινωνία με μέλη που προβάλλουν τα ατομικά τους συμφέροντα και αδιαφορούν για το συλλογικό ή και εθνικό συμφέ­ρον.

Η σημερινή πολιτεία φαντάζει στα μάτια του πολίτη σαν κάτι που δεν τον αφορά, δεν τη βιώνει - αισθάνεται ως κάτι δικό του με αποτέλεσμα να αδυνατίζει ο δεσμός πολίτη - πολιτείας και να υποβαθμίζεται έτσι η αξία -προτεραιότητα του συλλογικού συμφέροντος. Ο τρόπος οργάνωσης του σύγχρονου κράτους και ο τρόπος λειτουργίας των μηχανισμών αυτού απομακρύνει τον πολίτη, τον απωθεί στις υπώρειες του "κοινωνικού γίγνεσθαι" και ο πολίτης αντιμετωπίζει την πολιτεία ως κάτι ξένο ή και εχθρικό προς τα συμφέροντα του. Έτσι το άτομο αναπτύσσει μια ανταγωνιστική ή επιθετική σχέση - στάση με οτιδήποτε θεωρείται ή είναι κοινωνικό ή οτιδήποτε Βρίσκεται έξω από τη σφαίρα των προσωπικών του συμφερόντων. Καταστρέφεται λοιπόν έτσι κάθε δυνατότητα ή προσπάθεια για εξισορρόπηση των εγωιστικών τάσεων του πολίτη με την έμφυτη κοινωνικότητα του. Η αλλοτριωμένη σχέση πολίτη - πολιτείας δημιουργεί λανθασμένες ερμηνείες για το ρόλο του δημοσίου συμφέροντος στην προσωπική του ευημερία. Το άτομο αδυνατεί να αντιληφθεί τη σχέση εξάρτησης συλλογικού και ατομικού συμφέροντος και έτσι ασυνείδητα στρέφεται ολοκληρωτικά σε μια ατομικιστική αντίληψη υπεράσπισης του προσωπικού του συμφέροντος. Η αντίληψη δε αυτή οδηγεί πολλές φορές το άτομο όχι μόνο να αδιαφορεί για το κοινωνικό συμφέρον αλλά και να θεωρεί αυτό εμπόδιο για την ικανοποίηση των δικών του συμφερόντων.

Τέλος στην υποβάθμιση του κοινωνικού συμφέροντος στο όνομα της ατομικής ευημερίας και της προαγωγής του ατομικού συμφέροντος συντείνει και το κυρίαρχο ΑΤΟΜΙΚΙΣΤΙΚΟ πνεύμα της εποχής μας. Ο ατομικισμός ως φαινόμενο της σύγχρονης κοινωνίας δεν είναι μια συμπεριφορά ελεύθερης επιλογής αλλά μια αναγκαία κατάσταση που επιβλήθηκε στο άτομο από τις επικρατούσες κοινωνικές συνθήκες κι από το κυρίαρχο πνεύμα και τρόπο ζωής των σημερινών κοινωνιών. Σε μια άκρατου ωφελιμισμού κοινωνία οι παραδοσιακές αξίες κι ιδανικά έχουν αποδομηθεί κι ένας εξουσιαστικής μορφής καταναλωτισμός διαποτίζει όλες τις προτεραιότητες της ανθρώπινης σκέπης και συμπεριφοράς. Η αλληλεγγύη, ο αλτρουισμός κι η προσφορά στο κοινωνικό σύνολο έπαθαν πια να είναι "αξίες" και στη θέση τους τοποθετήθηκαν νέες αξίες -"απαξίες", όπως η προσωπική ανάδειξη, η κατοχή πλούτου κι αποτίμηση της προσωπικής αξίας ανάλογα με τις "καταναλωτικές" επιδόσεις. Εξάλλου η ίδια η βάση του κοινωνικού και οικονομικού συστήματος στηρίζεται στον ανταγωνισμό που τρέφει και συντηρεί έναν άκρατο ατομικισμό. Έτσι ο ατομικισμός ως απόρροια όλων των παραπάνω κατέκτησε κυρίαρχη θέση στο σύστημα αξιών. Ο ατομικισμός ως αντίληψη και στάση ζωής οδηγεί το άτομο σε μια "αντί -κοινωνική" συμπεριφορά και σε μια αδιαφορία - απάθεια σε ό,τι συμβαίνει ή συμβάλλει στην προαγωγή του κοινωνικού συμφέροντος. Το άτομο κλείνεται στον "μικρόκοσμο" των προσωπικών του συμφερόντων κι αδυνατεί να κατανοήσει την αλληλεξάρτηση ατομικού και κοινωνικού συμφέροντος. Πολλές φορές δε θυσιάζει το κοινωνικό συμφέρον στην προοπτική του προσωπικού πλουτισμού και της προσωπικής ανάδειξης. Ο ατομικισμός λοιπόν δημιουργώντας (καλλιεργώντας) ένα υπερτροφικό εγώ απομακρύνει το άτομο από ενέργειες και πράξεις που εξυπηρετούν την ανάπτυξη του κοινωνικού συμφέροντος.

Επιλογικά

Μπορεί στην ανταγωνιστική, άδικη και απάνθρωπη κοινωνία μας να έχει επιβληθεί η λογική και η φιλοσοφία της μονομερούς υπεράσπισης του ατομικού συμφέροντος αυτό όμως δε σημαίνει ότι πρέπει να αποτελέσει και βασικό οδηγό της κοινωνικής μας συμπεριφοράς για τον αιώνα που έρχεται. Είναι γνωστό από την εμπειρία των προηγούμενων αιώνων πως η ατομική προκοπή κι ευτυχία προϋποθέτει τη συλλογική ευημερία και προκοπή. Χρέος όλων είναι να αποκαταστήσουμε τη λεπτή ισορροπία ανάμεσα στην υπεράσπιση του ατομικού και κοινωνικού συμφέροντος. Μπορούμε επίσης να αποφύγουμε τις υπερβολές όπως η άκριτη αποδοχή και εξουθένωση κάθε ατομικότητας, ενώ το δεύτερο σ' έναν αντικοινωνικό εγωκεντρισμό. Η εναρμόνιση του ατομικού και κοινωνικού συμφέροντος είναι φυσική και κοινωνική αναγκαιότητα, γιατί δικαιώνει τον άνθρωπο, διασφαλίζει την πρόοδο και αποτρέπει τις ακρότητες, που οδηγούν σε ατομικά ή κοινωνικά αδιέξοδα. Αρωγός στην προσπάθεια αυτή είναι ο πάντα διαχρονικός λόγος του Μακρυγιάννη "Ξέρετε πότε να λέγει ο καθείς "εγώ"; Όταν αγωνιστεί μόνος του και φκιάσει η χαλάσει, να λέγει εγώ όταν όμως αγωνίζονται πολλοί και φκιάνουν, τότε να λένε "εμείς". Είμαστε στο "εμείς" και όχι εις το "εγώ".