Έκθεση Β Λυκείου: Λακωνικότητα (θέματα - απαντήσεις)

Κείμενο:  Ο πυκνός και λιτός λόγος.

Όσο ανούσια και ενοχλητική, αφόρητη είναι η φλύαρη και ασυνάρτητη, η κακοπλεγμένη και απειρόκαλλη φράση, τόση δύναμη και ομορφιά έχει ο πυκνός και κρουστός, ο καθαρός και εύστοχος λόγος σε όλες τις γλώσσες του κόσμου. Είναι λάθος να νομίζομε ότι υπάρχουν γλώσσες που προσφέρονται στη σαφήνεια και στη βραχυλογία και άλλες που από την ίδια τη συντακτική δομή τους επιβάλλουν την πολυλογία και τα περίπλοκα σχήματα. Όλες οι γλώσσες, οι πλουτισμένες από το πνεύμα των λαών που τις μιλούν και δουλεμένες από τους τεχνίτες του λόγου, είναι ικανές και για το ένα και για το άλλο. Την αρετή στην καλή χρήση των τύπων τους και την ευθύνη για την κακομεταχείριση τους την έχει αυτός που εκφράζεται έτσι ή αλλιώς. Και μόνο αυτός.

Ανέκαθεν, στη γλώσσα και στην παράδοση όλων των λαών της γης, οι μεγάλες "αλήθειες" διατυπώνονται με ολιγόλογες, κοφτές και ξεκάθαρες φράσεις. Έχουν τη μορφή λεκτικά συμπυκνωμένων αποφθεγμάτων που εντυπώνονται βαθιά στη μνήμη και μεταδίδονται από γενεά σε γενεά αναλλοίωτα, σαν ιερή και απαραβίαστη πνευματική παρακαταθήκη. Είναι καρποί της οξυδέρκειας και της σκέψης, της φαντασίας και της πείρας επίλεκτων ατόμων, είτε καταποντισμένων στο πέλαγος της ανωνυμίας, είτε τοποθετημένων στη μισοφωτισμένη περιοχή του θρύλου. Αποστάγματα της ανθρώπινης σοφίας.

Τόσο μεγάλη και επιτυχημένη λογική απόσταξη και λεκτική συμπύκνωση δεν είναι βέβαια πάντοτε δυνατή. Ούτε ίσως επιθυμητή. Υπάρχουν νοήματα πολυμερή (όπως μερικές οργανικές ουσίες) που η συντομογραφία μπορεί να τα ακρωτηριάσει. Αλλά και τότε ο σοφός λόγος είναι πλήρης και συνάμα πυκνός. Δεν κρύβει τον πλούτο του νοήματος, απεναντίας αναδείχνει την έκταση και το βάθος, τις πολλές και ποικίλες διαστάσεις του. Αλλά ταυτόχρονα περιορίζεται στα απολύτως απαραίτητα λεκτικά στοιχεία, χωρίς αυτός ο περιορισμός να αφήνει άστεγο ή αμφίβολο κάτι το ουσιαστικό. Η πρόταση διατυπώνει ολόκληρη και καθαρή τη σκέψη. Και συνάμα μεγαλώνει με τη συμπύκνωση η εκφραστική της δύναμη. Η περισσολογία και η αοριστολογία δεν θα συσκότιζαν μόνο το νόημα· θα κατέστρεφαν και την ένταση της φράσης που είναι μια από τις κύριες, ίσως η κυριότερη αρετή του αποφθέγματος. Αν ο γνήσιος και καίριος λόγος έχει τόσην απήχηση στην ψυχή μας, αν αγκιστρώνεται και δεν ξεκολλάει από τη μνήμη μας, τούτο οφείλεται ασφαλώς στο γεγονός ότι έχει επισημάνει και αποκαλύπτει μιαν αλήθεια με απέραντο βάθος, ένα στοχασμό που όσο και να τον εξερευνήσει κανείς, δεν φτάνει ποτέ στην άκρη του. Αλλά και σε ένα άλλο του προσόν, μοναδικό και ανεκτίμητο: ότι έχει επιτύχει τέτοιαν ακρίβεια και αυτάρκεια και προπάντων τόσην ένταση στη διατύπωση, ώστε δεν σηκώνει την περίφραση (την απόδοση του με άλλα λόγια), κάποτε και αυτήν ακόμη τη μετάφραση (τη μεταφορά του σε άλλη γλώσσα). Είναι οριστικός και ανεπανάληπτος.

Ε.Π. Παπανούτσος, "Το Δίκαιο της πυγμής" ,(1975) 1989, εκδ. Δωδώνη, Αθήνα

 

Ασκήσεις

1.  Να γράψετε την περίληψη του (100 λέξεις περίπου).

(μονάδες 25)

2.  "Ανέκαθεν, στη γλώσσα και στην παράδοση όλων των λαών της γης, οι μεγάλες "αλήθειες" διατυπώνονται με ολιγόλογες, κοφτές και ξεκάθαρες φράσεις." Σε μία παράγραφο να εξηγήσετε τη φράση αυτή του κειμένου.

(μονάδες 10)

3.  Στην 1η περίοδο της πρώτης παραγράφου να βρείτε: α) τη διαιρετέα έννοια, β) τη διαιρετική βάση και γ) τα είδη / μέλη της διαίρεσης.

(μονάδες 8)

4.  Στην τρίτη παράγραφο του κειμένου να εντοπίσετε λέξεις που χρησιμοποιούνται συνυποδηλωτικά /  μεταφορικά (τουλάχιστον 5) και να σχηματίσετε ισάριθμες προτάσεις, στις οποίες θα τις χρησιμοποιείτε με την κυριολεκτική τους σημασία.

(μονάδες 7)

5.  Αναλαμβάνετε να ετοιμάσετε την εισήγηση για μια συζήτηση που πρόκειται να γίνει στην τάξη σας για τη λακωνικότητα στο λόγο. Σ' αυτή να αναφέρετε τα πλεονεκτήματα του λακωνικού λόγου και τις περιστάσεις επικοινωνίας για τις οποίες είναι καταλληλότερος. ( 500 - 600 λέξεις)

(μονάδες 50)

Απαντήσεις

1. Η ευστοχία και η λιτότητα είναι αρετές του λόγου. Σε κάθε γλώσσα ο άνθρωπος έχει τη δυνατότητα να υιοθετεί το λακωνικό τρόπο έκφρασης, αρκεί. να έχει πνευματική καλλιέργεια και καλή γνώση της γλώσσας. Πάντα τα ρητά, αυτή η έκφραση της συμπυκνωμένης σοφίας των λαών, χαρακτηρίζονταν από πυκνότητα λόγου. Και ακριβώς αυτός ο απαλλαγμένος από περιττολογίες και ασάφειες λόγος, όχι μόνο δεν ακρωτηριάζει τη σκέψη, αλλά αντίθετα την αναδεικνύει εναργέστερη, της παρέχει τη δύναμη να εισχωρεί στο μυαλό μας, να μένει εκεί και με την ακρίβεια του να αποκλείει κάθε διαφορετική διατύπωση στην ίδια γλώσσα ή τη μεταφορά του σε άλλη.

2. Το πέπλο της λήθης εύκολα μπορεί να καλύψει και να συσκοτίσει γνώσεις που αποκτήθηκαν στο παρελθόν, επειδή οι πνευματικές δυνάμεις του ανθρώπου δεν είναι απεριόριστες. Η γλωσσολογία, εξάλλου, μας διδάσκει πως κάθε γλωσσική κοινωνία έχει μηχανισμούς άμυνας, όχι μόνο για να αυτοπροστατεύεται ενάντια στη λήθη, αλλά και για να ανταποκρίνεται στις εκάστοτες ιστορικές ανάγκες. Ένας τέτοιος μηχανισμός είναι ο βραχυλογικός λεκτικός κώδικας. Πρόκειται, συγκεκριμένα, για τη λακωνικότητα που συντίθεται με ολιγόλογες, κοφτές λέξεις. Ολόκληρη η θυμόσοφη σκέψη κάθε λαού, αλήθειες διαχρονικές και πάντα επίκαιρες, αποτυπώθηκαν στα ρητά, στα γνωμικά, στα αποφθέγματα και στον παροιμιώδη λόγο. Ο λόγος αυτός, όντας μεστός, περιεκτικός και ουσιώδης, εύκολα εγγράφεται στο υποσυνείδητο, αλλά και στρ ενσυνείδητο των ανθρώπων. Διδάσκει, δίνει ουσία και νόημα στη ζωή μας, αποτελεί το καταστάλλαγμα της συλλογικής εμπειρίας" ενός κόσμου που παρήλθε, άφησε όμως πίσω του σπουδαίο κληροδότημα για το σημερινό και για τον άνθρωπο του μέλλοντος.

3. Στην πρώτη περίοδο του κειμένου διακρίνουμε τη διαιρετέα έννοια που είναι ο λόγος / φράση, τη διαιρετική βάση, αναφορικά με την ποιότητα του λόγου και τα μέλη της διαίρεσης:

α. διαιρετέα έννοια: λόγος – φράση

β. διαιρετική βάση: ως προς τη σαφήνεια.

γ) μέλη (πηλίκο) της διαίρεσης: φλύαρη και ασυνάρτητη φράση

πυκνός και εύστοχος λόγος

4. Στην τρίτη παράγραφο του κειμένου υπάρχουν αρκετές λέξεις που χρησιμοποιούνται από το συγγραφέα με τη μεταφορική τους σημασία. Τέτοιες είναι οι ακόλουθες: απόσταξη (λογική), άστεγο (κάποιο νόημα), συσκότιζαν (η αοριστολογία και η περιττολογία), ξεκολλάει (ο λόγος), εξερευνήσει (το στοχασμό).

Φράσεις, με την κυριολεκτική σημασία των λέξεων:

·         Η παραγωγή των οινοπνευματωδών ποτών γίνεται με απόσταξη.

·         Πολλές οικογένειες έμειναν άστεγες εξαιτίας των σεισμών.

·         Κατά τη διάρκεια του πολέμου οι αρχές υποχρέωναν τους ανθρώπους να συσκοτίζουν τα σπίτια τους, για να προστατευτούν από τους αεροπορικούς βομβαρδισμούς.

·         Η ετικέτα ξεκολλάει δύσκολα από το βιβλίο, γιατί χρησιμοποίησα πολύ ισχυρή κόλλα.

·                      ·         Σήμερα το σύνολο -σχεδόν της γήινης επιφάνειας έχει εξερευνηθεί.

5. Αγαπητοί συμμαθητές,

η γλώσσα προϊόν της ανάγκης των ανθρώπων, άλλοτε γίνεται πλούσια, αναλυτική, περίπλοκη και γλαφυρή, άλλοτε πάλι μεστή, σύντομη και περιεκτική. Φυσικά αυτή η ευελιξία της αποδεικνύει την τεράστια δυνατότητα της να σχηματοποιεί και να αποκρυσταλλώνει ολόκληρο τον πλούτο της ανθρώπινης διανόησης, τις ευαισθησίες, τους προβληματισμούς και τα οράματα κάθε γλωσσικής κοινωνίας. Οι Λάκωνες,για παράδειγμα, λαός γνωστός από την ιστορία για τον ασκητικό τρόπο ζωής και την πειθαρχία στους κανόνες της κοινωνίας τους, έδωσαν το όνομα τους και στη λιτή και επιγραμματική διατύπωση των σκέψεων. Αυτό είναι και το θέμα της σημερινής μας συζήτησης.

"Δεν είναι καθόλου τυχαίο το γεγονός ότι οι αρχαίοι Έλληνες με την ίδια λέξη, .τη διεθνή σήμερα λέξη: λόγος, ονόμαζαν και τη συντεταγμένη σκέψη που πειθαρχεί στους δικούς της νόμους, και την ομιλία που εκφράζει ένα καταληπτό νόημα ", αναφέρει ο Παπανούτσος, για να συνεχίσει πως "... καθαρά κιαι σφιχτά εκφράζεται μόνο όποιος ξέρει τι λέγει και θέλει να το πει". Αποτελεί δηλαδή, ο τρόπος που ο καθένας μας εκφράζεται αντανάκλαση του τρόπου που σκέφτεται, αλλά και προσδιοριστικό παράγοντα της ποιότητας τόσο της σκέψης όσο και της επικοινωνίας. Το "φόρεμα του στοχασμού" μας, λοιπόν, η μορφή που δίνουμε στη σκέψη μας, καθορίζει σε μεγάλο βαθμό και την αποτελεσματικότητα της επικοινωνίας μας με τους άλλους. Και από την αρχαιότητα ακόμη, καταλληλότερη γι' αυτό το σκοπό, αλλά και αρετή θεωρήθηκε η λακωνική έκφραση, η οποία μάλιστα αναγνωρίστηκε ως μέγιστη αρετή.

Ο λακωνικός λόγος δίνει το προβάδισμα στο ουσιώδες περιεχόμενο, προβάλλοντας το με την απλή, ακριβή και ευθύβολη διατύπωση του. Στόχο του έχει τη μετάδοση της αλήθειας και όχι τον εντυπωσιασμό του ακροατή με λεκτικά στολίδια και τεχνάσματα. Βέβαια, αυτό δε σημαίνει πως ακρωτηριάζει ή αποκρύπτει την ουσία κάποιου νοήματος, προκειμένου αυτό να "χωρέσει" σε μια σύντομη φράση. Ίσα-ίσα, μεγαλώνει την εκφραστική δύναμη της σκέψης με την καθαρότητα της διατύπωσης της. Επιπλέον, καθώς η λακωνική έκφραση προϋποθέτει βαθιά και ουσιαστική γνώση της πραγματικότητας και ταυτόχρονα αποτελεί ένδειξη στοχασμού, κάνει την ανθρώπινη επικοινωνία πιο γόνιμη αφού ξεκινάει από τα θεμέλια και τη ρίζα της αλήθειας.

Από την άλλη, βέβαια, δε σημαίνει πως κάθε σιωπηλός ή λιγομίλητος άνθρωπος είναι πάντοτε σκεπτόμενος. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο "Ηγεμών εκ Δυτικής Λιβύης" του Καβάφη, του οποίου "έτρεμεν η ψυχή του μη τυχόν χαλάσει την καλούτσικην εντύπωση ...γι' αυτό και περιορίζονταν σε λίγες λέξεις". Μπορεί, δηλαδή, η λιτότητα της    έκφρασης    απλώς    να    καλύπτει    την    απουσία ενδιαφερόντων και ουσιαστικού προβληματισμού ή να αποτελεί ένδειξη εσωστρέφειας.

Οι διαπιστώσεις αυτές ασφαλώς δεν έχουν στόχο να μειώσουν την αξία του λακωνισμού. Όμως, θα πρέπει να έχουμε υπόψη ότι οι επικοινωνιακές μας ανάγκες καθορίζουν σε μεγάλο βαθμό τον τρόπο με τον οποίο εκφραζόμαστε. Υπάρχουν, λοιπόν, περιστάσεις της καθημερινής ζωής που απαιτούν τη λακωνικότητα και άλλες στις οποίες επιβάλλεται πιο αναλυτική έκφραση. Καταρχάς η ίδια η εποχή μας με τους ταχείς ρυθμούς που τη χαρακτηρίζουν μάς αναγκάζει να είμαστε σύντομοι και περιεκτικοί, προκειμένου ία λόγια μας να είναι σαφή και κατανοητά και να αποφεύγονται οι παρεξηγήσεις και οι καθυστερήσεις. Λακωνικότητα απαιτείται επίσης στις μικρές αγγελίες, στις οδηγίες χρήσης κάποιας συσκευής ή πολύ περισσότερο στις νομικές διατάξεις, ώστε να μην υπάρχουν περιθώρια παρερμηνειών. Από την άλλη, όμως, η διδασκαλία, η απάντηση σε κάποια απορία, η ανάπτυξη επιχειρημάτων προκειμένου να τεκμηριώσουμε μια θέση χρειάζονται τον αναλυτικό λόγο. Όχι μόνο αναλυτικό, αλλά και λεπτομερή λόγο επίσης απαιτούν οι γνωμοδοτήσεις ειδικών και οι όροι των συμβολαίων.

Η ικανότητα εντέλει του ανθρώπου, να εκφράζεται είτε, διεξοδικά και αναλυτικά, είτε  σύντομα αλλά εμπεριστατωμένα, είναι αυτή που τον καθιστά ον ανώτερο, με νου και φαντασία. Από εμάς τους ίδιους λοιπόν εξαρτάται αν θα είμαστε σε θέση να αξιοποιήσουμε τις γνώσεις μας για να γίνουμε χειριστές άξιοι τόσο του αναλυτικού, όσο και του λακωνικού λόγου.