Το λογοτεχνικό κείμενο

Από τη φύση του το κείμενο, ιδίως το λογοτεχνικό κείμενο, και ιδιαίτερα το ποιητικό, είναι μια δημιουργία

Οσο ισχύει του Wittgenstein η ρήση «Ο κόσμος μου είναι η γλώσσα μου», άλλο τόσο ισχύει, νομίζω, η ρήση τού Barthes «Ο κόσμος μας είναι τα κείμενά μας». Η σκέψη και η γλωσσική έκφραση του ανθρώπου στις πιο δημιουργικές του στιγμές είναι όταν ο συνδυασμός τους γίνεται τέχνη, η τέχνη του λόγου, η λογοτεχνία. Η τέχνη στην οποία δοκιμάζονται οι ευαισθησίες - κοινωνικές, αισθητικές, εθνικές, πολιτισμικές - και οι γλωσσικές δυνάμεις του ανθρώπου στην πιο γνήσια και ανιδιοτελή μορφή επικοινωνίας του.

Η τέχνη τού λόγου, αν την δει κανείς στην γλωσσική της λειτουργία και στη διπλή της διάσταση της παραγωγής και της πρόσληψης, είναι ίσως η πιο δημιουργική διανοητική ενέργεια τού ανθρώπου, εφόσον χαρακτηρίζεται από ποιότητα και υψηλές απαιτήσεις. Από τη φύση του το κείμενο, ιδίως το λογοτεχνικό κείμενο, και ιδιαίτερα το ποιητικό κείμενο, είναι μια δημιουργία. Δημιουργία στη σύζευξη δύο ετερογενών στοιχείων: ενός ατομικού, της σκέψης τού συγκεκριμένου δημιουργού, και ενός συλλογικού στοιχείου, της συγκεκριμένης εθνικής γλώσσας. Δημιουργία στην υπέρβαση της συμβατικότητας της γλώσσας από τον δυνάμει πολύσημο χαρακτήρα της ποιητικής γλώσσας. Δημιουργία στην επιλογή των στοιχείων - διανοητικών και γλωσσικών - που συγκροτούν την ιδιαίτερη φυσιογνωμία, το ύφος ενός κειμένου. Δημιουργία στην όλη δόμηση τού κειμένου. Δημιουργία στη σύνθεση ενός κειμένου -στην «παραγωγή» του-, αλλά και δημιουργία, κρίσιμη και καθοριστική, στην κατανόηση ενός κειμένου -στην «πρόσληψή» του.

Να σταθούμε λίγο περισσότερο στην πρόσληψη. Εδώ έχουμε να κάνουμε με ό,τι θα μπορούσαμε να ονομάσουμε «μαγικό κόσμο» τής ερμηνείας. Όχι γιατί η ερμηνεία υστερεί σε μέθοδο ή σε επιστημοσύνη, αλλά γιατί παρακολουθώντας την ελευθερία του κειμένου κινείται κι αυτή σε ένα ευρύτερο φάσμα δυνατοτήτων, που αποτελεί την ελευθερία -όχι την ελευθεριότητα- τής ερμηνείας. Η ίδια η εγγενής πολυσημία του κειμένου και η οντότητά του ως κατ' εξοχήν προϊόντος συνδυασμού πνεύματος και τέχνης επιτρέπουν περισσότερες προσεγγίσεις, πολύ περισσότερο αφού, όπως έχει επανειλημμένως λεχθεί, δεν υπάρχει κατά κανόνα η έννοια της αυθεντικής ερμηνείας τού κειμένου (ιδίως όταν αναφερόμαστε σε ποιητικά κείμενα).

Η πρόκληση προς τον φιλόλογο - τον οποίο ο Riffaterre έχει χαρακτηρίσει ως «υπεραναγνώστη»- είναι να εισδύσει πρώτα ο ίδιος με κατάλληλη προετοιμασία αλλά και ταπεινοσύνη στον μαγικό κόσμο τού κειμένου, για να οδηγήσει εν συνεχεία ως διαμεσολαβητής τον απλό αναγνώστη να ανακαλύψει κι αυτός με τη σειρά του τον κόσμο τού κειμένου. Κι αυτή η διαμεσολάβηση, η «περιπέτεια τής ερμηνείας» είναι πολύ απαιτητική υπόθεση, προϊόν γνώσης, ευαισθησίας αλλά και πνευματικής ευθύνης.

Πέρα από αυτές τις διαπιστώσεις, θα μπορούσε κανείς να δει νέους προβληματισμούς της λογοτεχνίας στις μέρες μας, σε σχέση με θέματα όπως η παγκοσμιοποίηση ή η πολυπολιτισμική κοινωνία. Ας αρχίσουμε με μια παραδοχή: η λογοτεχνία μπορεί να μη λύνει προβλήματα, αλλά είναι η κατ' εξοχήν πνευματική διεργασία που θέτει προβλήματα. Είναι στη φύση του ευαίσθητου δέκτη που είναι και ο αληθινός λογοτέχνης να βλέπει, να κρίνει και να συλλαμβάνει την πραγματικότητα από σκοπιές και σε διαστάσεις που δύσκολα θα μπορούσε να διανοηθεί ο καθημερινός άνθρωπος. Κι αυτή η νέα ματιά ανοίγει νέους ορίζοντες και δυνατότητες για μια νέα θέαση τού κόσμου. Και συγχρόνως δίνει λαβή σε μιαν άλλη γλώσσα που να τον εκφράζει. Να εκφράζει τη νέα πραγματικότητα. Εννοώ την ποιητική γλώσσα.

Αυτή η ανάπλαση τής πραγματικότητας στον λόγο της τέχνης και στην τέχνη του λόγου μπορεί να πάρει τη μορφή μιας βαθύτερης «εθνικής ευαισθησίας» και μαζί μιας «ευαισθησίας τής ανεκτικότητας», μιας ευαισθησίας που οδηγεί στην συνειδητοποίηση της ιδιαιτερότητας τού εαυτού μας και συγχρόνως τού σεβασμού τής ιδιαιτερότητας των άλλων. Στην α' περίπτωση η εθνική ευαισθησία όπως εκφράζεται σε μια εθνική λογοτεχνία, είναι το αντίβαρο - όχι κατ' ανάγκην και η ανατροπή - μιας σύλληψης τού κόσμου που τείνει στην ελαχιστοποίηση των διαφορών και στην αναζήτηση καθολικών σχημάτων που ενώνουν τους ανθρώπους σε διεθνές επίπεδο. Ο εθνικός λόγος της τέχνης αντιτάσσεται στον υπερεθνικό ή διεθνικό λόγο της τέχνης. Η εθνική λογοτεχνία στην παγκοσμιοποιημένη σύλληψη τού κόσμου. Στη β' περίπτωση η τέχνη του λόγου οδηγεί με τη συνειδητοποίηση της αξίας και με τον σεβασμό τής διαφορετικότητας στην προσέγγιση του κόσμου μέσα από μια πολλαπλή αντίληψη του πολιτισμού. Οδηγεί στην πολυπολιτισμική αντίληψη του κόσμου. Έτσι η τέχνη του λόγου ευαισθητοποιεί τον δέκτη να ενδιαφερθεί και για άλλες συλλήψεις και εκφράσεις του κόσμου, τον οδηγεί στην πολυπολιτισμικότητα.

Γενικά, μπορούμε, νομίζω, να πούμε ότι κάθε προσεγμένη μορφή τέχνης του λόγου, κάθε λογοτέχνημα, που είναι προϊόν καλλιεργημένης σκέψης και καλοδουλευμένης γλωσσικής έκφρασης, είναι συγχρόνως και μια πρόταση -άμεση ή έμμεση ή απλώς υπαινικτική- να δούμε διαφορετικά ό,τι συνήθως περνάει απαρατήρητο μπροστά από τα μάτια μας ή ό,τι δεν προσπαθήσαμε ποτέ να το σκεφθούμε σε βάθος ή και να το αμφισβητήσουμε. Είναι μια πρόταση απελευθέρωσης του νου μας από τα δεσμά του αυτονόητου και του πνευματικού εφησυχασμού.

πηγή: ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΜΠΑΜΠΙΝΙΩΤΗΣ, ΤΟ ΒΗΜΑ