Έκθεση Β Λυκείου: Θεσμοί κοινωνικοποίησης και ελεύθερος χρόνος

Κριτήριο Αξιολόγησης

Κείμενο: “Ελεύθερος χρόνος και ποιότητα ζωής”

Κάνουμε νομίζω ένα σοβαρό λάθος προσέγγισης όταν  εξετάζουμε τον ελεύθερο χρόνο - απ’ οποιαδήποτε άποψη - ανεξάρτητα από τη θεμελιακή σχέση, που  είναι η σχέση του ανθρώπου με την εργασία του. Σε  τελευταία ανάλυση αντιμετωπίζουμε τον ελεύθερο  χρόνο σαν αντίβαρο σε κατά βάση αρνητικές και  αλλοτριωτικές συνθήκες εργασίας, όπου η αναζήτηση  μηχανισμών αντιρρόπων και διαφυγής   διαδραματίζουν   αναγκαστικά   τον πρωτεύοντα  και  καθοριστικό ρόλο. Δεν υπάρχει καμιά  αμφιβολία, κατά τη γνώμη μου, ότι η τοποθέτηση αυτή - συνειδητή ή υποσυνείδητη αδιάφορο- είναι όχι μόνο λαθεμένη, αλλά βαθύτατα παγιδευτική. Ο άνθρωπος είναι μια πολυδιάστατη, αλλά οπωσδήποτε ενιαία οντότητα και ακριβώς γι’ αυτό δεν διαμερισματοποιείται και η λειτουργία των οποιωνδήποτε υποκαταστάτων δεν μπορεί να εξισορροπήσει τις καταστροφικές - σωματικές, πνευματικές ψυχικές - συνέπειες, που προκαλούνται στον κυρίως τομέα πράξης και αυτοπραγμάτωσης, δηλαδή  στην εργασία. Η απουσία νοήματος και καταξίωσης στην εργασία δεν μπορεί παρά - ακόμα και στην  περίπτωση μιας από πολιτιστική άποψη “σωστής”  διάρθρωσης του ελεύθερου χρόνου - να υποθηκεύει  αρνητικά τον χρόνο αυτό. Και τον υποθηκεύει αρνητικά, γιατί ο αλλοτριωμένος στην εργασία του  άνθρωπος και στις καλύτερες ακόμα περιπτώσεις επιχειρεί μια αντιστάθμιση, δεν επιλέγει χρήσεις χρόνου  ανάλογα με τις πραγματικές του ανάγκες τελείωσης και ολοκλήρωσης της προσωπικότητάς του. Αυτό καθαυτό το γεγονός ότι ο  άνθρωπος επιφυλάσσει για τον ελεύθερο χρόνο του ό,τι θεωρεί ότι πραγματικά τον εκφράζει ή πιστεύει ότι συνιστά θετική δραστηριότητα αποτελεί μια αρνητική επιβάρυνση. Βεβαίως η εργασία ποτέ δεν ήταν απαλλαγμένη από την πίεση της ανάγκης επιβίωσης,   επομένως   από   ένα   χαρακτήρα καταναγκασμού  χρησιμοθηρικής επιδίωξης και σκοπιμότητας, όμως και ποτέ δεν είχε επιχειρηθεί η λειτουργική της  αποκοπή από το ειδικό βάρος που έχει σαν το κατ’ εξοχήν πεδίο καταξίωσης της ανθρώπινης ύπαρξης, όπως επιχειρείται στην εποχή μας.

[...] Είναι πέρα από κάθε αμφισβήτηση ότι στην εποχή μας έχει επέλθει μια ψυχολογική διχοτόμηση ανάμεσα στο χώρο παραγωγή -εργασία και στον χώρο κατανάλωση- ελεύθερος χρόνος. Μια ψυχολογική διχοτόμηση, που ενώ αφαιρεί από το χώρο εργασίας το αίτημα της θετικής καταξιωτικής λειτουργίας του ελεύθερου ανθρώπου, αφήνει το μη δεσμευμένο από την εργασία χρόνο έκθετο στη χυδαιοποιητική επενέργεια ενός ασυγκράτητου καταναλωτισμού. Ο πολωτικός αυτός μηχανισμός δεν αφήνει τελικά καμιά περιοχή γνήσιας ανάπτυξης και  έκφρασης της ανθρώπινης δημιουργικότητας. Η εργασία στην τεχνοκρατική εποχή μας, όχι μόνο απαιτεί μιαν απόλυτη εξειδίκευση, που μερικοποιεί την ανθρώπινη δραστηριότητα, αλλά και αντιμετωπίζεται καθαρά χρησιμοθηρικά, δηλαδή σαν  απλό μέσο εξασφάλισης εισοδήματος. Ο ελεύθερος χρόνος από το άλλο μέρος έχει κυριαρχηθεί από τη λεγόμενη “βιομηχανία του ελεύθερου χρόνου” που μεταβάλλει τον άνθρωπο σε απλό παθητικό και άκριτο δέκτη “απολαύσεων”.

Η εξαίρεση στη διαδικασία αυτή είναι οι άνθρωποι εκείνοι που “αξιοποιούν” τον ελεύθερο χρόνο τους με  ποιοτικές επιλογές ανώτερης τάξης. Πρόκειται όμως αληθινά για εξαίρεση; Ναι, στο βαθμό που οι άνθρωποι  της κατηγορίας αυτής δε γίνονται λεία των  εκχυδαϊστικών μηχανισμών της βιομηχανίας του ελεύθερου χρόνου, όχι όμως ως προς τη βασική διαδικασία. Η αντιμετώπιση της κουλτούρας σαν ένα είδος “χόμπυ” υψηλής στάθμης γεννάει τον κοσμοπολίτη “κουλτουριάρη”, αυτοηδονιζόμενους υπερόπτες ενός περιορισμένου κοινού και των κλειστών κύκλων, όχι πνευματικά, πολιτικά και πολιτιστικά υπεύθυνο άτομο, που βρίσκεται σε μια σχέση συνειδητής πρόσκλησης και απάντησης με τις πολιτιστικές ρίζες και την πολιτιστική πραγματικότητα του λαού που ανήκει. Ουσιαστική πολιτιστική προσφορά επιβάλλει μια ολοκληρωτική ένταξη που ακριβώς προϋποθέτει την άρση της ψυχολογικής διχοτόμησης, τουλάχιστο στο προσωπικό επίπεδο, ανάμεσα στην εργασία, που εισπράττεται απαξιωτικά, και τον ελεύθερο χρόνο, που  λειτουργεί  σαν  πεδίο  ψυχοπνευματικής εκτόνωσης.

Με τις εισαγωγικές αυτές παρατηρήσεις, μπορεί πλέον να απαντηθεί το ερώτημα, σχετικά με τον τρόπο αξιοποίησης του ελεύθερου χρόνου από το σύγχρονο Έλληνα κατά τρόπο όχι υπεραπλουστευτικό, όπως συνήθως συμβαίνει. Ασφαλώς υπάρχουν  στην  Ελλάδα  οι  ιδιομορφίες  της υποανάπτυξης, αλλά κατά βάση λειτουργούν και εδώ τα  στοιχεία, που προαναφέρθηκαν και που - τουλάχιστον στη δυτική περιοχή- εμφανίζουν μια παγκοσμιότητα. Ιδιομορφικό ελληνικό στοιχείο είναι χωρίς αμφιβολία ένας πολύ υψηλότερος βαθμός ανασφάλειας σε σύγκριση με άλλες προηγμένες χώρες του κόσμου. Ο υψηλότερος αυτός βαθμός ανασφάλειας σε συνδυασμό με μια απότομη έξαρση του  καταναλωτισμού, που εμφανίζεται σ΄όλες τις χώρες, οι οποίες έχουν βγεί πρόσφατα από το στάδιο της υπανάπτυξης και της στέρησης, οδηγεί το μέσο αστικοποιημένο Έλληνα σε αναζήτηση μιας πρόσθετης  απασχόλησης,  που ουσιαστικά ελαχιστοποιεί τον ελεύθερο χρόνο για πολύ μεγάλο αριθμό ανθρώπων. Ένα δεύτερο ελληνικό ιδιομορφικό χαρακτηριστικό είναι ότι  το απότομο πέρασμα από παραδοσιακά κοινωνικά μορφώματα στη  σύγχρονη  κοινωνία  της  “αφθονίας” έχει προκαλέσει μια τρομακτική αξιολογική σύγχυση, με αποτέλεσμα ό,τι είναι “μοντέρνο”, οσοδήποτε βάναυσο και χυδαίο, να θεωρείται και ποιοτικά ανώτερο. Σ’ αυτό ακριβώς οφείλεται το γεγονός ότι το  βάρος της “ετεροκατεύθυνσης” - βασικά η επιρροή  της διαφήμισης-   είναι τόσο συνθλιπτικό στη χώρα μας, το οποίο τελικά σημαίνει ότι ο μέσος σύγχρονος Έλληνας διαμορφώνει τα πρότυπα ζωής του -και φυσικά του ελεύθερου χρόνου του- σύμφωνα με τα συμφέροντα των προαγωγών του επιδεικτικού καταναλωτισμού. Ένα τρίτο ιδιομορφικό ελληνικό χαρακτηριστικό είναι η  απουσία γνήσιας αστικής κουλτούρας, γνήσιας  παράδοσης πόλης, που μειώνει ακόμη περισσότερο τις  αντιστάσεις στην εισβολή της κατευθυνόμενης ακρισίας, η οποία στηρίζεται στην παθητικοποίηση  του  μέσου ατόμου. Τέλος πρέπει να σημειωθεί ότι στην Ελλάδα, περισσότερο ίσως  από  χώρες  ανάλογης  στάθμης  υπάρχει παραδοσιακά  μεγάλο   χάσμα  ανάμεσα  στην ιντελιγκέντσια και τις πλατιές μάζες, πράγμα, που οδηγεί  στην ουδετεροποίηση και  την λειτουργικότητα των απαραίτητων μορφωτικών ενδιαμέσων,  που  είναι  αναγκαίοι   για   την καλλιέργεια και την προώθηση μιας άλλης, ουσιαστικά και όχι καταναλωτικά, ανώτερης ποιότητας ζωής. Αν σ’ αυτά προστεθούν οι απανθρωποποιητικές συνθήκες κατοικίας, κυκλοφορίας και περιβάλλοντος, που έχουν δημιουργηθεί κυρίως στις μεγάλες ελληνικές πόλεις είναι φανερό ότι ο καθημερινός ελεύθερος χρόνος, ο οποίος και είναι εκείνος που βασικά ζυγίζει, είναι πολύ αρνητικότερα βαρυμένος σε σύγκριση ακόμα και με άλλες χώρες του  κόσμου αντίστοιχου ή ανάλογου επιπέδου ανάπτυξης.

Ο ελεύθερος χρόνος σήμερα είναι μεγαλύτερος από ό,τι στο παρελθόν, το ερώτημα όμως για τον τρόπο διαμόρφωσής του σε συσχετισμό πάντοτε με την εργασία παραμένει ο πυρήνας του ζητήματος. Ο πυρήνας αυτός συνάπτεται απόλυτα με τη συνολική μορφολογία και με τον τρόπο λειτουργίας του κοινωνικού συστήματος και μεταβάλλεται στο βαθμό που το ίδιο το σύστημα μετασχηματίζεται βαθμιαία ή ριζικά αλλάζει. Στοιχείο όμως καίριο κάθε αλλαγής είναι πάντοτε η άνοδος του επιπέδου συνειδητοποίησης μιας κατάστασης, στην οποία συνειδητοποίηση καλούμεθα όλοι να συμβάλλουμε με τον λόγο και την πράξη.

 Βασίλης Φίλιας,

“Κοινωνιολογικές προσεγγίσεις”

Ασκήσεις:

     1.       Με βάση τους πλαγιότιτλους που σας δίνονται να γράψετε περίληψη του κειμένου περίπου 150 λέξεων.

(μονάδες 25)

      2.      Να αναφερθείτε επιγραμματικά στις ιδιομορφίες που επηρεάζουν τον Έλληνα στην αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου του.

(μονάδες 10)

     3.     Να εντοπίσετε τις διαρθρωτικές λέξεις / φράσεις που συμβάλλουν στην οργάνωση του λόγου στην  τέταρτη παράγραφο του κειμένου και να επισημάνετε τη  νοηματική σχέση που δηλώνεται κάθε φορά (π.χ. απαρίθμηση, προϋπόθεση, χρονική σχέση κ.λπ.).

(μονάδες 10)

    4.     αλλοτριωμένος άνθρωπος, πεδίο καταξίωσης, πολωτικός μηχανισμός, αξιολογική σύγχυση, απανθρωποποιητικές συνθήκες: να εξηγήσετε σύντομα το νόημα των φράσεων.

(μονάδες 5)

      5.      Σύμφωνα με το συγγραφέα “ο σύγχρονος άνθρωπος είναι έρμαιο της “βιομηχανίας του ελεύθερου χρόνου”, που τον μεταβάλλει σε παθητικό αποδέκτη απολαύσεων”. Ποιος  είναι, κατά τη γνώμη σας, ο ρόλος των θεσμών της κοινωνικοποίησης (οικογένειας,  σχολείου, τοπικής αυτοδιοίκησης κτλ.) στη συνειδητοποίηση της σημασίας του. (500-600 λέξεις)

(μονάδες 50)

Απαντήσεις:

      1.       Ο σύγχρονος άνθρωπος θεωρείται αλλοτριωμένος θεωρείται από το προϊόν της εργασίας του και αυτή από χώρο καταξίωσης έχει μετατραπεί σε αποκλειστικό βιοποριστικό μέσο. Το γεγονός αυτό δεν είναι άσχετο από τον τρόπο με τον οποίο καταναλώνουμε και τον εκτός εργασία χρόνο μας. Τον εγκαταλείπουμε, στα χέρια των “ειδικών του ελεύθερου χρόνου”, οι οποίοι μας μετατρέπουν σε παθητικούς καταναλωτές διασκεδάσεων. Άνθρωποι που αξιοποιούν δημιουργικά τον ελεύθερο χρόνο τους αποτελούν εξαίρεση και είναι συνήθως αποκομμένοι από την πολιτιστική παραγωγή του τόπου τους και τη μεγάλη μάζα του λαού. Ειδικά στην Ελλάδα, η  αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου επηρεάζεται από κάποιες ιδιαιτερότητες που σχετίζονται με τις συνθήκες εργασίας. Ανεξάρτητα, όμως, από τις επιμέρους συνθήκες, σήμερα ο ελεύθερος χρόνος είναι περισσότερος και για ν’ αλλάξει ο τρόπος με τον οποίο τον χρησιμοποιούμε, πρέπει ν’ αλλάξει και η νοοτροπία μας και το κοινωνικό σύστημα

      2.      Όταν μιλούμε για την αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου στην Ελλάδα, πρέπει να έχουμε υπόψη μας κάποιες ιδιαιτερότητες που ισχύουν σ’ αυτή. Αυτές αφορούν καταρχάς την ανασφάλεια που νιώθει ο Έλληνας και η οποία τον οδηγεί στην αναζήτηση δεύτερης δουλειάς με αποτέλεσμα να μειώνεται ο ελεύθερος χρόνος του. Αφορούν, επίσης, την απότομη αλλαγή των κοινωνικών σχηματισμών και το πέρασμα  σε  σχήματα που “θεοποιούν” το μοντέρνο ανεξάρτητα από τ ην αισθητική του. Τέλος, σχετίζονται με την έλλειψη αστικής κουλτούρας, αλλά και με το χάσμα που  υπάρχει ανάμεσα στη διανόηση και το λαό και την έλλειψη κάποιων  “μεσολαβητών”,  απαραίτητων για την εκλαΐκευση των πολιτιστικών επιτευγμάτων

     3.      Στην τέταρτη παράγραφο του κειμένου παρατίθενται τα χαρακτηριστικά εκείνα που διαφοροποιούν τους Έλληνες από τους υπόλοιπους κατοίκους των προηγμένων χωρών. Η  παράγραφος ξεκινά με τη φράση  “Με τις εισαγωγικές αυτές παρατηρήσεις…”, με την οποία δηλώνεται η ολοκλήρωση / συγκεφαλαίωση μιας ενότητας και η μετάβαση σε μια νέα θεματική ενότητα. Κατόπιν, οι λέξεις “ένα δεύτερο …, ένα τρίτο …,  τέλος …” φανερώνουν την απαρίθμηση των ιδιομορφικών χαρακτηριστικών  του  σύγχρονου Έλληνα. Τέλος, ο υποθετικός σύνδεσμος αν, εισάγει έναν επιπλέον  όρο-ιδιομορφία που ολοκληρώνει τον κατάλογο.

     4.      αλλοτριωμένος άνθρωπος → ο άνθρωπος που έχει αποξενωθεί από τον ίδιο του τον εαυτό, τη φύση, την εργασία του και έχει ταυτιστεί με την υλική πραγματικότητα

πεδίο καταξίωσης → ο χώρος δραστηριοτήτων που επιτρέπει στο άτομο να πετύχει την αποδοχή του από το κοινωνικό σύνολο

πολωτικός μηχανισμός → ενέργεια που προκαλεί μια κατάσταση, η οποία χαρακτηρίζεται από επικράτηση ακραίων τάσεων και έλλειψη διαλόγου και συνεννόησης

αξιολογική σύγχυση → κατάσταση στην οποία επικρατεί έλλειψη τάξης στην κλίμακα των ηθικών, κυρίως, αξιών (π.χ. η απόδοση μεγάλης σημασίας στον  υλικό πλούτο και η ταυτόχρονη παραμέληση της ψυχοπνευματικής ανάπτυξης)

απανθρωποποιητικές συνθήκες → οι βιοτικές, εργασιακές ή άλλες συνθήκες που εξαλείφουν τα ιδιαίτερα ηθικά και συναισθηματικά χαρακτηριστικά που προσιδιάζουν στον άνθρωπο

      5.      Οι αρχές και τα πρότυπα με τα οποία οργανώνει ο άνθρωπος τον τρόπο ζωής του και προσδιορίζει τα κριτήρια επιλογής του, διαμορφώνονται από τη νεαρή ηλικία και επηρεάζονται από το κοινωνικό του περιβάλλον. Επομένως, για να μπορέσει ο ίδιος να αξιολογήσει σωστά τον ελεύθερο χρόνο του και να τον αξιοποιήσει εποικοδομητικά, θα πρέπει να λάβει από νωρίς τις βάσεις που  θα  το ν  βοηθήσουν  να  συγκροτήσει  μια υγιή  και  ενεργητική προσωπικότητα, με ποιότητα, αντιστάσεις, ψυχικά και πνευματικά ερείσματα. Ως προς αυτό, η συμβολή της κοινωνίας, με τη σωστή λειτουργία των φορέων κοινωνικοποίησης, είναι όχι μόνο απαραίτητη αλλά και επιβεβλημένη.

Καταρχήν, το οικογενειακό περιβάλλον είναι ο πυρήνας από τον οποίο λαμβάνονται τα πρώτα κοινωνικά ερεθίσματα και γι’ αυτό το λόγο διαδραματίζει πρωταρχικό ρόλο στη διάπλαση της προσωπικότητας. Ο τρόπος ζωής των γονέων, αποτελεί για το παιδί το πρώτο κοινωνικό μόρφωμα μέσα στο οποίο διαμορφώνονται οι αξίες και τα πρότυπά του. Επομένως, είναι πολύ σημαντικό για την προσωπικότητα του νέου, να αναπτύσσεται μέσα σ’ ένα περιβάλλον όπου ο ελεύθερος χρόνος θεωρείται πολύτιμο αγαθό, συμπλήρωμα του χρόνου εργασίας, και αξιοποιείται δημιουργικά.

Εξάλλου, τα παιδιά μαθαίνουν μέσα από το παράδειγμα και την παρατήρηση. Όταν οι γονείς εξασφαλίζουν καθημερινά ελεύθερο χρόνο, τον οποίο οργανώνουν με ενέργεια ψυχής και δημιουργική διάθεση προς όφελος δικό τους και των παιδιών· όταν,  δηλαδή, αφιερώνουν χρόνο για να παίξουν με τα παιδιά, να διαβάσουν, να συζητήσουν, να ψυχαγωγηθούν, να απολαύσουν μια εκδρομική έξοδο στη φύση·  όταν, παράλληλα, ασκούν το πνεύμα και το σώμα τους επιδιδόμενοι στην  ανάγνωση βιβλίων και τον αθλητισμό, ακούν μουσική, παρακολουθούν θέατρο και κινηματογράφο, τότε δημιουργούν ένα υγιές και στέρεο πρότυπο αξιοποίησης του ελεύθερου χρόνου. Έτσι, η ώρα της σχόλης εκλαμβάνεται από το νεαρό άτομο ως ώρα χαράς, ενέργειας, δύναμης και απόλαυσης της ζωής και καταγράφεται στη συνείδησή του ως αξία αναγκαία για τη δημιουργική ανάπτυξη και εξισορρόπηση της προσωπικότητάς του. Για να διαπιστώσουμε πόσο καθοριστικός είναι ο ρόλος της οικογένειας και σ’ αυτήν την περίπτωση, αρκεί να αναλογιστούμε με ποια κριτήρια και με ποια πρότυπα θα αξιοποιήσει τον ελεύθερο χρόνο του, ένα παιδί που έχει μεγαλώσει μπροστά σε μια τηλεόραση και έχει μάθει να παίζει με έναν ηλεκτρονικό υπολογιστή.

Εξίσου καθοριστικός με το θεσμό της οικογένειας είναι ο θεσμός του σχολείου  και  ο χαρακτήρας της παιδείας που λαμβάνει το παιδί μέσα σ’ αυτό. Ειδικότερα η εκπαίδευση που στοχεύει στην εξειδίκευση και σε μια παιδεία με τεχνοκρατικό  προσανατολισμό, έχει χρησιμοθηρικό χαρακτήρα, ενισχύει τη βαθμοθηρία ενώ, παράλληλα, περιορίζει τους πνευματικούς ορίζοντες των νέων και συρρικνώνει τον ελεύθερο χρόνο τους. Αντίθετα, η ανθρωποκεντρική παιδεία στοχεύει στην πολύπλευρη ανάπτυξη της προσωπικότητας και γι’ αυτό το λόγο προσφέρει  ποικίλα  ερεθίσματα  που  αντιστοιχούν  στις  ανάγκες  μιας πολυδιάστατης, ψυχικής,  πνευματικής και σωματικής οντότητας. Μέσα στο χώρο του σχολείου, το νεαρό άτομο έρχεται σε επαφή με τον αθλητισμό και την ομαδική ψυχαγωγία, γνωρίζει τη μουσική και τις καλές τέχνες, μαθαίνει τη γλώσσα του και τη γλώσσα άλλων λαών, διευρύνοντας τα όρια του νου του. Συνεπώς, έχει τη δυνατότητα να διερευνήσει με μεγαλύτερη άνεση τις ιδιαίτερες κλίσεις του, να επιλέξει τους τρόπους ψυχαγωγίας του και να διαμορφώσει τα δικά του κριτήρια αισθητικής απόλαυσης και δημιουργικής δράσης.

Άλλωστε, το σχολείο, με την κατανομή των δραστηριοτήτων, εκπαιδεύει το άτομο  από τη νεαρή ηλικία να οργανώνει και να μοιράζει δημιουργικά τις δυνάμεις του  ανάμεσα στο χρόνο εργασίας, το χρόνο του διαλείμματος και της σχόλης. Εφόσον το εκπαιδευτικό σύστημα σέβεται και τιμά την αξία του ελεύθερου χρόνου που, δικαιωματικά, ανήκει στους μαθητές, τότε και η κάθε νέα γενιά μαθαίνει να  αξιολογεί σωστά και να αξιοποιεί δημιουργικά το χρόνο αυτό.

Τέλος, η δράση της τοπικής αυτοδιοίκησης και των πολιτιστικών φορέων της πολιτείας, δημιουργούν   τις προϋποθέσεις και παρέχουν τα μέσα που θα βοηθήσουν τους νέους να αξιοποιήσουν δημιουργικά, με φαντασία και ποικιλομορφία τον ελεύθερο χρόνο τους. Η ίδρυση αθλητικών συλλόγων, η διοργάνωση συναυλιών και εκθέσεων ζωγραφικής, φωτογραφίας, βιβλίου, η δημιουργία χώρων σωματικής και καλλιτεχνικής έκφρασης (χορός, θέατρο, εικαστικές τέχνες), είναι μερικοί από τους τρόπους με τους οποίους δημιουργείται η κατάλληλη κοινωνική υποδομή, ώστε να αποκτήσουν οι νέοι στον ελεύθερο χρόνο  τους, τα κίνητρα, τα μέσα και τις ευκαιρίες για να διοχετεύσουν τις δημιουργικές τους δυνάμεις και να ικανοποιήσουν τις ανησυχίες τους με τρόπο επωφελή και   εποικοδομητικό.