O φιλόσοφος στο Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη

Πλάτωνα Πολιτεία, 6^ο και 7^ο βιβλίο: 507d - 521b και Αριστοτέλη Ηθικά Νικομάχεια, 10^ο βιβλίο, κεφ. 6 - 9: 1176a30-1179a32.

Η φιλοσοφική σκέψη:

Η ακμή της φιλοσοφικής σκέψης εντοπίζεται στην Αθήνα των κλασσικών χρόνων. Εκεί, όπου η ενασχόληση με την πολιτική αποτελεί σχεδόν «δεύτερη φύση» για πολίτες και μη. Οι φιλόσοφοι δεν αποκλίνουν από τον κανόνα. Τόσο ο αριστοκράτης Πλάτωνας, όσο και ο μέτοικος και σχολαστικός Αριστοτέλης, θα αφιερώσουν ένα μεγάλο μέρος του έργου τους στη σχέση ηθικής και πολιτικής, από διαφορετική ο καθένας σκοπιά. Είναι άραγε τυχαίο ότι η ηθική σε συνάρτηση με την πολιτική, απασχολεί ιδιαίτερα τους δύο κορυφαίους φιλοσόφους; Βρισκόμαστε σε μια εποχή έντονων φιλοσοφικών αναζητήσεων και προβληματισμών. Οι Σοφιστές φαίνεται να προβάλλουν μια διαστρεβλωμένη, σχεδόν εικονική, πραγματικότητα, κάτω από το πρίσμα μιας λογικής, η οποία προσομοιάζει περισσότερο με «καπατσοσύνη». Θεωρούνται οι κύριοι υπαίτιοι της έκπτωσης των αρχαίων, πατριαρχικών αξιών, περισσότερο «τεχνογνώστες» παρά φιλόσοφοι. Γι' αυτούς, η ρητορική αναγορεύεται ως κυρίαρχη τέχνη, προκειμένου να επικρατήσει κανείς στον πολιτικό στίβο, από τον οποίο εξοβελίζεται κάθε έννοια ηθικής.

Σε αυτόν τον κόσμο, ο φιλόσοφος καλείται να παίξει έναν σημαντικό ρόλο. Να προσπαθήσει να αποκαταστήσει, όσο αυτό είναι δυνατόν, την αίσθηση της πραγματικής Αλήθειας, όπως αυτή διαμορφώνεται μέσα από τη γνώση και να συνδέσει την έννοια της ηθικής με την πολιτική, παρότι αυτό ακούγεται, ακόμη και στις μέρες μας, εν μέρει ουτοπικό. Τη θέση του Πλάτωνα, για τον φιλόσοφο-βασιλέα, επηρεάζει άμεσα η αριστοκρατική καταγωγή του και γι' αυτόν το λόγο μένει προσκολλημένος στην παραδοσιακή ηθική του παρελθόντος, που στηριζόταν στην ανδρεία, την ευσέβεια και την αφοσίωση στην Πολιτεία. Πιο ρεαλιστής, ο Αριστοτέλης, τοποθετεί τον φιλόσοφό του πέρα από τον στίβο της ενεργής πολιτικής και τον θεωρεί ως τον πλέον ευδαίμονα άνθρωπο στην πολιτεία, λόγω της αποκλειστικά θεωρητικής του ενασχόλησης.

Σκοπός της μελέτης που ακολουθεί είναι να εστιάσει ακριβώς σε αυτόν τον ρόλο του φιλοσόφου, όπως αυτός παρουσιάζεται συγκριτικά στο έργο των δύο μεγάλων φιλοσόφων : του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη. Ειδικότερα, θα χρησιμοποιήσουμε για οδηγό μας αποσπάσματα από το 6^ο και το 7^ο βιβλίο της Πολιτείας του Πλάτωνα και από το 10^ο βιβλίο των Ηθικών Νικομαχείων του Αριστοτέλη.

Πλάτωνα Πολιτεία: ο φιλόσοφος - βασιλεύς

Στην Πολιτεία, ο Πλάτωνας συνδέει τις απόψεις του περί Ιδεών και ψυχολογίας του ατόμου με το πρότυπο του ιδανικού πολιτεύματος. Σύμφωνα με τον Π. Δήμα, η τριμερής διαίρεση της ιδανικής πολιτείας σε παραγωγούς, φύλακες και βασιλείς-φιλοσόφους, έχει άμεση συνάρτηση με το διαχωρισμό της ψυχής σε επιθυμητικόν, θυμοειδές και λογιστικόν αντίστοιχα. Και αφού σε αυτή τη διαίρεση, το λογιστικόν μέρος ενδιαφέρεται και προωθεί το γενικό και μακροπρόθεσμο καλό, ελκύεται από τις ευχαριστήσεις που παρέχει η γνώση και η διανοητική απασχόληση και είναι το μόνο που μπορεί να ορίσει τον τρόπο μεγιστοποίησης της ικανοποίησης, μέσω του θυμοειδούς ή του επιθυμητικού, είναι προφανείς οι ιδιότητες, οι οποίες αποδίδονται στους φιλοσόφους, ως μόνους άξιους να κυβερνήσουν το κοινωνικό σύνολο.

Στο υπό εξέταση κείμενο, ο Πλάτωνας χρησιμοποιεί την αλληγορία και τον μύθο για να μπορέσει να κάνει κατανοητές τις θεωρίες του. Από τον ορατό κόσμο της φύσης μπορούμε να βγάλουμε συμπεράσματα για τον μη ορατό, ιδεατό κόσμο της νόησης. Στην κορωνίδα των αισθήσεων, ο Πλάτωνας τοποθετεί την όραση. Η όραση όμως, από μόνη της, δεν μπορεί να λειτουργήσει σωστά χωρίς την συμβολή του φωτός, το οποίο προέρχεται από τον ήλιο. Ο θεός Ήλιος θεωρείται μέγιστο αγαθό στον πραγματικό κόσμο. Και όπως εκείνος φωτίζει, γεννάει, αναπτύσσει και τρέφει τα πάντα, έτσι και η έννοια του Αγαθού, το οποίο, σ' έναν ιδεατό κόσμο, αντιπροσωπεύει τον νου, γίνεται η αιτία της επιστήμης και της αλήθειας όλων των γνωστικών όντων[. Ότι είναι παράλογο και ψευδές μας προβληματίζει και μας μπερδεύει, όπως οι εικόνες των ορατών πραγμάτων στο σκοτάδι. Όπως η Ήλιος βασιλεύει στον ορατό κόσμο, έτσι και το Αγαθό, η Δικαιοσύνη και η Αλήθεια βασιλεύουν στο νοητό κόσμο. Υπάρχουν λοιπόν δύο κόσμοι; Ο Πλάτωνας, μέσω της θεωρίας του περί Ιδεών, ξεχωρίζει τον κόσμο των αισθητών από τον κόσμο των Ιδεών Είναι λογικό να υποθέσουμε ότι η ιδανική του πολιτεία βρίσκεται σ' έναν νοητό κόσμο, ο οποίος διακατέχεται από την Ιδέατου Αγαθού. Αυτός όμως, που καλείται να γνωρίσει και να εφαρμόσει το πρότυπο του αγαθού στην πολιτειακή πραγματικότητα, θα πρέπει να ενεργεί με βάση τη φρόνηση και τη γνώση, να ξέρει να διακρίνει το καλό από το κακό, την αλήθεια από την πλάνη, το πραγματικό από το απατηλό. Και ποιος άλλος θα μπορούσε να είναι αυτός, εκτός από τον φιλόσοφο;

Για να αναδειχτεί όμως κάποιος φιλόσοφος, θα πρέπει να έχει περάσει με επιτυχία από όλα τα στάδια της εκπαίδευσης, τα οποία ορίζονται από τον θεμελιωτή της πολιτείας. Υπέρτατο αντικείμενο γνώσης του φιλοσόφου είναι η έννοια του Αγαθού. Η γνώση του Αγαθού αποτελεί και τον κυρίαρχο στόχο της εκπαίδευσης. Ο Πλάτωνας, μέσα από την αλληγορική εικόνα του ήλιου και τον μύθο του σπηλαίου, επανέρχεται στο θέμα της παιδείας, ως απαραίτητο στοιχείο του φιλοσόφου-βασιλέως. Κατοχυρώνει έτσι το παιδαγωγικό του επιχείρημα προς «την κατάδειξη της θεωρίας περί του φιλοσόφου ως βασιλέως της αρίστης πολιτείας». Ο εν δυνάμει φιλόσοφος είναι αυτός, ο οποίος ελευθερώνεται από τα δεσμά του σπηλαίου και βγαίνει στο φως, το οποίο στο νοητό κόσμο ισοδυναμεί με την αλήθεια, που γεννήθηκε από τη γνώση του Αγαθού. Παρά την οδυνηρή εμπειρία της έκθεσης από το σκοτάδι στο φως, εξαναγκάζεται να στρέψει σε αυτό, όχι μόνο το βλέμμα και το κεφάλι αλλά και ολόκληρο το σώμα και στη συνέχεια την ψυχή του, μέχρι να τον καταλάβει ολόκληρο η δύναμη της αλήθειας. Σε αυτό το σημείο κρίνεται σημαντική η συμβολή του θεμελιωτή της αρίστης πολιτείας. Είναι αυτός, ο οποίος, με όχημα την συνεχή εκπαίδευση και με σκοπό την κατάκτηση της γνώσης, θα τον εξαναγκάσει σχεδόν να ανεβεί από τον κακοτράχαλο δρόμο προς την κορυφή και δεν θα τον αφήσει να φοβηθεί και να γυρίσει πίσω στο σκοτάδι. Θα γυρίσει μόνο, όταν πια είναι κάτοχος της γνώσης του αγαθού, για να μπορέσει να την μεταδώσει και στους υπόλοιπους συνδεσμώτες της σπηλιάς, οι οποίοι εξακολουθούν να βλέπουν μόνο τις σκιές και ν' ακούν τον αντίλαλο των αληθινών πραγμάτων.

Σε αυτό το σημείο θεωρούμε απαραίτητο να επισημάνουμε την αναφορά του Πλάτωνα στις πολιτικές συνθήκες της εποχής του αλλά και στη μοίρα που επιφυλάχθηκε στο Σωκράτη από την πολιτεία. Οι δεσμώτες της σπηλιάς, οι οποίοι έχουν μια ψευδή και λανθασμένη γνώση της πραγματικότητας, έχουν θεσπίσει νόμους και έχουν ορίσει μια κοινωνική ιεραρχία. Όταν αυτός, που ελευθερώθηκε από τα δεσμά και ξαναγύρισε για να αποκαλύψει στους άλλους την αλήθεια, κινδυνεύει να τον σκοτώσουν αν τους ελευθερώσει, μας έρχεται στο νου η δίκη και ο θάνατος του Σωκράτη, γεγονός που είχε επηρεάσει σε μεγάλο βαθμό τον Πλάτωνα.

Ο εν δυνάμει φιλόσοφος-βασιλιάς της αρίστης πολιτείας κουβαλά στην ψυχή του, ως «εργαλείο», τη δύναμη της γνώσης. Για να μπορέσει να ολοκληρώσει τη στροφή προς την Αλήθεια και το φως, και να ολοκληρωθεί ως άριστος και ιδεατός κυβερνήτης, απαραίτητη κρίνεται η εκπαίδευση. Η συνεχής και επίπονη εκπαίδευση είναι ο μοναδικός δρόμος επίτευξης του τελικού στόχου. Σ' αυτό το πλαίσιο, είναι λογικό να εξαιρούνται οι αμόρφωτοι, οι δίχως καμία εμπειρία της αλήθειας, ή οι θεωρητικοί της φιλοσοφίας. Οι πρώτοι γιατί δεν έχουν θέσει τον πολιτικό εκείνο σκοπό, στον οποίο πρέπει να τείνουν οι πράξεις τους και οι δεύτεροι γιατί στερούνται της πρακτικής εκείνης πλευράς, η οποία θεωρείται απαραίτητη στην πολιτική πράξη.

Ο φιλόσοφος-βασιλιάς του Πλάτωνα, λαμβάνει την καλύτερη εκπαίδευση από την πολιτεία, γι' αυτόν το λόγο δεν είναι αυτοδύναμος και συνεπώς απαλλαγμένος από τα πολιτικά βαριά καθήκοντα, αλλά έχει την υποχρέωση προς την πολιτεία να γίνει οδηγητής της και ανιδιοτελής κυβερνήτης του σμήνους των πολιτών, προς όφελος όλων, κυβερνώντας με σοφία και σύνεση. Γιατί έχει λάβει παιδεία πιο ολοκληρωμένη, και σε θέματα πολιτικής αλλά και φιλοσοφίας, πράγμα που τον καθιστά δυνατότερο από τους άλλους φιλοσόφους Το παράδειγμα του Σωκράτη μας οδηγεί στο συμπέρασμα, ότι παράλληλα με τη γνώση, η εξουσία κρίνεται απαραίτητη.

Η αξία ενός φιλοσόφου - βασιλιά έγκειται, επίσης, στο ενδιαφέρον του για την καλυτέρευση, την ευημερία και την ενίσχυση της ενότητας ολόκληρης της πόλης και όχι στο προσωπικό του όφελος Γι' αυτό πρέπει να κατέβει και πάλι στη σπηλιά και να φωτίσει τους άλλους μεταδίδοντάς τους τη γνώση, έτσι ώστε η αλήθεια να γίνει το ίδιον της ιδανικής πολιτείας και όχι μια ουτοπική κατάσταση, μέσα σ' έναν κόσμο όπου όλοι πολεμούν μάταια για σκιές, εικασίες και ασύδοτη εξουσία. Γιατί ο φιλόσοφος-βασιλιάς δεν έχει εξουσιαστικές τάσεις, αλλά θεωρεί την ανάληψη της εξουσίας σαν αναγκαία και αναπόφευκτη για το καλό της πόλης. Η ευδαιμονία, γι' αυτόν, ολοκληρώνεται μέσα από την ολοκλήρωση των ηθικών του καθηκόντων. Ο πλούτος δεν είναι το χρήμα ή ο χρυσός, αλλά η αγάπη και η άσκηση της αρετής και της σοφίας. Γιατί ο έρωτας για την εξουσία, όπως επίσης και η ανάληψή της από ανθρώπους στερημένους από πνευματικές αρετές, προκαλεί αντιζηλίες και πολέμους και καταλήγει στην καταστροφή της πόλης. Οι φιλόσοφοι λοιπόν, για τον Πλάτωνα, είναι οι μόνοι ικανοί να κυβερνήσουν την πολιτεία, διότι είναι οι μόνοι οι οποίοι όχι μόνο έχουν δοκιμάσει καλύτερη ζωή και τιμές από οποιονδήποτε άλλο πολιτικό, αλλά έχουν στοχαστεί καλύτερα, μέσα από ένα ολοκληρωμένο πρόγραμμα εκπαίδευσης, για την καλύτερη διακυβέρνηση της πολιτείας.

Αριστοτέλης: Ηθικά Νικομάχεια

Ο σχολαστικός και συστηματικός Αριστοτέλης, σε αντίθεση με τον Πλάτωνα, δεν θα επινοήσει μια ιδανική, ουτοπική πολιτεία για να τοποθετήσει τον φιλόσοφό του. Ο φιλόσοφος, σε αυτήν την περίπτωση, είναι ένας πραγματικός άνθρωπος, που ζει σ' έναν εντελώς ρεαλιστικό κόσμο, επηρεάζει και επηρεάζεται από αυτόν, εξελίσσεται συνεχώς μέχρι να φτάσει στον τελικό του σκοπό. Γι' αυτό και η ηθική του, έχει μια διαφορετική χροιά από την ηθική του φιλοσόφου στον Πλάτωνα, είναι πιο ρευστή και επηρεάζεται από τα ισχύοντα στην εκάστοτε ηθική κοινότητα.

Για τον Αριστοτέλη, θεμελιώδης έννοια θεωρείται αυτή της ευδαιμονίας, αφού αυτή «είναι ο σκοπός των ανθρώπινων ενεργειών» Η ευδαιμονία, λοιπόν, αποτελεί τον σκοπό, το «τέλος», κάθε ανθρώπινης ενέργειας. Ένας σκοπός όμως, ο οποίος δεν αποτελεί ένα ενδιάμεσο στάδιο για την επίτευξη ενός άλλου σκοπού, αλλά είναι καθαυτός επιθυμητός και πλήρης. Το πιο ολοκληρωμένο «τέλος» φαίνεται να είναι το αγαθόν. Ένα αγαθόν, το οποίο και για τον Αριστοτέλη γίνεται το αντικείμενο των ανθρώπινων επιδιώξεων, αλλά δεν υπήρχε εσαεί σ' έναν υπερβατικό κόσμο, όπως η Ιδέα του Αγαθού στον Πλάτωνα.

Ποια πράγματα είναι όμως επιθυμητά, αυτά καθ' αυτά; Αρχικά, οι ενέργειες οι οποίες είναι σύμφωνες με την αρετή, κατά δεύτερον οι διασκεδάσεις. Οι διασκεδάσεις όμως δεν μπορούν να γίνουν σκοπός ζωής, γιατί η αξία τους έγκειται στην ανάπαυση που μας προετοιμάζει για ενεργό δράση. Οι άνθρωποι, οι οποίοι σαν μοναδικό στόχο τους έχουν τη διασκέδαση και την σωματική ηδονή, χαρακτηρίζονται ως φαύλοι. Οι επιλογές τους όμως δεν οφείλονται σε άγνοια, αλλά καθορίζονται από τον χαρακτήρα τους σε αντιδιαστολή με τον Πλάτωνα, που θεωρούσε ότι η γνώση της ηθικής από μόνη της, οδηγούσε τον άνθρωπο στον ενάρετο βίο. Η ευδαιμονία επιτυγχάνεται μόνο μέσα από την άσκηση της αρετής, η οποία γίνεται ο σκοπός της ηθικής ζωής. Συνεπώς κάθε ανθρώπινη πράξη πρέπει να προσανατολίζεται προς αυτόν το σκοπό. Η δραστηριότητα αυτή, καθώς προέρχεται εκπορεύεται απ' «ότι θεϊκότερο βρίσκεται μέσα μας» και είναι «θεωρητικής φύσης», δεν μπορεί παρά να χειραγωγείται από το ανώτερο μέρος της ανθρώπινης ψυχής, τον νου. Και σαν θεωρητική ενέργεια, μπορεί να έχει και μια αίσθηση συνέχειας, αφού μπορεί κανείς να αφιερώνεται σε αυτήν για όλη του τη ζωή, σε αντίθεση με οποιαδήποτε «πρακτική ενέργεια». Ο Αριστοτέλης κάνει εδώ έναν πρώτο διαχωρισμό θεωρητικού και πρακτικού βίου, σε αντιστοιχία με τον Πλάτωνα, ο οποίος είχε χωρίσει τον κόσμο των αισθήσεων από τον κόσμο των Ιδεών. Όσοι ασκούνται σε αρετές του πρακτικού βίου, έχουν άμεση ανάγκη τους άλλους. Αυτές, παρότι θεωρούνται «λαμπρές» ως αρετές, αναζητούνται πάντα για χάρη των άλλων. Παράδειγμα αποτελούν οι «σύμφωνες με την αρετή ενέργειες» εκείνων που ασχολούνται με την πολιτική ή τον πόλεμο. Ενώ η άσκηση της φιλοσοφίας, εξαιτίας του ότι επιδιώκεται γι' αυτήν την ίδια, χωρίς να έχει άλλο σκοπό, θεωρείται αυτάρκης.

Εκτός των άλλων, η ευδαιμονία μπορεί να συνδυάζεται μόνο με την μέγιστη ηδονή, που παρέχει η συνεχής άσκηση του πνεύματος, η φιλοσοφία. Ευτυχέστερος θεωρείται αυτός που ήδη κατέχει τη γνώση (ο σοφός), παρά αυτός που προσπαθεί να την αποκτήσει. Ο φιλόσοφος λοιπόν, κατά τον Αριστοτέλη, θα πρέπει να θεωρηθεί ο ευδαιμονέστερος των ανθρώπων, καθόσον είναι αυτός που έχει καλλιεργήσει στον ανώτατο βαθμό και τις διανοητικές και τις ηθικές και τις πρακτικές αρετές Η άσκηση της θεωρητικής αυτής ενέργειας θεωρείται ανώτερη από τις άλλες, τόσο λόγω του θεωρητικού χαρακτήρα της, της μονιμότητάς της, της αυτάρκειάς της αλλά και λόγω του ότι παρέχει στον άνθρωπο περιθώρια ανάπαυσης, κάτι που ούτε ο πόλεμος ούτε η άσκηση της πολιτικής το επιτρέπουν. Ο φιλόσοφος του Αριστοτέλη, σε αντίθεση με τον φιλόσοφο-βασιλιά του Πλάτωνα, απέχει από τον πολιτικό στίβο και ασχολείται μόνο με το θεωρητικό βίο και την απόκτηση της γνώσης, απελευθερωμένος από κάθε έγνοια του πρακτικού βίου και προορισμένος ν' ασκεί τη διανοητική αρετή για όλη του τη ζωή.

Το ότι ο φιλόσοφος απέχει από την ενεργεί πολιτική δράση όμως, δεν σημαίνει, κατ' ανάγκη, ότι δεν είναι ενεργό μέλος της πόλης. Αντίθετα είναι ένα μέλος της πολιτικής κοινότητας και οφείλει να ζει μέσα σε αυτήν, εκτελώντας «τις πράξεις εκείνες που ταιριάζουν στην ηθική αρετή ...;για να ζει ανάμεσα στους ανθρώπους σαν άνθρωπος». Η ηθικότητα των πολιτών καθορίζει την έννοια του «ευ ζην» μέσα στα πλαίσια της πόλης. Η άσκηση της ηθικής κρίνεται επίσης απαραίτητη για την αρμονική συμβίωση της κοινότητας.

Ο Αριστοτέλης διαχωρίζει την ηδονή, που προέρχεται από τον θεωρητικό βίο, από αυτήν που αντιστοιχεί στις ηθικές αρετές. Ουσιαστικά κάνει μια σαφή διάκριση ανάμεσα στης ηθικές και διανοητικές αρετές. Και αυτό γιατί θεωρεί την ενέργεια του νου σαν ενέργεια χαρακτηριστική των θεών, ενώ τις άλλες, όπως τη δικαιοσύνη, τη ανδρεία και τη μεγαλοψυχία, τις ανάγει στην ανθρώπινη φύση. Σαν απαραίτητη προϋπόθεση για την επίτευξη ηθικού βίου, καθορίζεται η φρόνηση, η οποία παρότι αυτή καθαυτή είναι διανοητική αρετή, αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση μια συνειδητής ηθικής απόφασης ή πράξης. Η ηθική με τη διανοητική αρετή διαχωρίζονται πλήρως. Ο φιλόσοφος δεν είναι απαραίτητο να προβαίνει σε ενέργειες σύμφωνες με τις ηθικές αρετές, καθόσον αυτές εξαρτώνται άμεσα από τις φυσικές ανθρώπινες δυνατότητες. Αντίθετα, η διανοητική αρετή, η οποία ανάγεται στη θεϊκή σφαίρα, κρίνεται ανώτερη, είναι ανεξάρτητη από οποιοδήποτε εξωτερικό παράγοντα, και γι' αυτόν το λόγο αυτάρκης, δεν έχει ανάγκη από διαλείμματα και δεν εξαρτάται από τον παράγοντα τύχη. Είναι αυτή που οδηγεί στην ανώτατη μορφή ευδαιμονίας. Η θεϊκή διάσταση της διανοητικής αρετής δεν πρέπει να μας τρομάζει. Αντίθετα οφείλουμε να μετέχουμε στην αθανασία, αποκαλύπτοντας, έστω και για λίγο, τον καλύτερο εαυτό μας. Η ηθική αποκτά με αυτόν τον τρόπο ανθρώπινη διάσταση, και όχι υπερβατική, όπως στην περίπτωση του Πλάτωνα. Επίσης δεν αποτελεί αντικείμενο διδαχής, όπως μια οποιαδήποτε άλλη επιστήμη. Αντίθετα, οι διανοητικές αρετές, είναι αυτές που προέρχονται από τη θεϊκή μας υπόσταση, αυτές που μας ξεχωρίζουν από τα υπόλοιπα έμβια όντα, οι οποίες όμως δεν παύουν να αποτελούν ένα τμήμα της ανθρώπινης υπόστασης.

 Συμπεράσματα:

Ο φιλόσοφος-βασιλιάς της Πλατωνικής Πολιτείας αντικατοπτρίζει το ιδεώδες ενός δίκαιου και συνετού ανθρώπου, ο οποίος είναι γνώστης της απόλυτης αρετής και της αλήθειας και σύμφωνα με το πρότυπο του οποίου, οφείλουμε να προσαρμόσουμε και τη δική μας ζωή. Ο ρόλος του συνίσταται αφενός μεν να διοικήσει την πόλη με βάση την έννοια του Αγαθού, αφετέρου δε να μεταδώσει και να κάνει κατανοητή στους άλλους την έννοια της αλήθειας και της δικαιοσύνης. Η γνώση της αρετής, την οποία κατέχει, προϋποθέτει ένα πρόγραμμα συνεχούς και επίπονης εκπαίδευσης. Στα πρότυπα του Σωκράτη, είναι δίκαιος, ανιδιοτελής, σοφός και ο λόγος ύπαρξής του είναι η ενασχόληση με το γενικό καλό. Η ύπαρξή του όμως προϋποθέτει την ύπαρξη μιας τέλειας, ιδανικής Πολιτείας, η οποία όμως, ακόμη και σήμερα, βρίσκεται στα θεωρητικά σχέδια ενός μεγάλου φιλοσόφου.

Ο Αριστοτέλης, ψυχρά επιστημονικός και ρεαλιστής, τοποθετεί τον φιλόσοφό του μακριά από τον πολιτικό στίβο, αφήνοντας τον να ασχολείται με την άσκηση του νου, ως τη μόνη ενασχόληση που οδηγεί στην τελειότερη μορφή ευδαιμονίας. Επίσης, ο φιλόσοφος του Αριστοτέλη, αποτελεί ενεργό μέλος της πόλης, επηρεάζει και επηρεάζεται από αυτήν και κινείται στα πραγματικά ανθρώπινα πλαίσια. Δεν παύει όμως, και αυτός, να ανήκει σε μια ανώτερη «κάστα» ανθρώπων, αφού η ανωτερότητα του θεωρητικού βίου, που αυτός διάγει, τεκμηριώνεται με την αναγωγή του σε θεϊκή δραστηριότητα.

Και στις δύο περιπτώσεις, η φιλοσοφία αποτελεί έναν ολόκληρο τρόπο ζωής. Ο φιλόσοφος, ανεξάρτητα από τις επιμέρους διαφοροποιήσεις, χαρακτηρίζεται ως ανώτερος άνθρωπος του πνεύματος, που οφείλει να ενεργεί σύμφωνα με αυτό, που ονομάζεται αρετή.