Τυποποίηση και μαζοποίηση (αναπτυγμένο θέμα έκθεσης)

Με τα μέσα και τις δυνατότητες που υπάρχουν σήμερα, πολλά φαινόμε­να τείνουν να εξομοιώσουν και να οδηγήσουν στη μαζοποίηση και την τυποποίηση του σύγχρονου ανθρώπου σε όλες σχεδόν τις εκδηλώσεις της ατομικής και κοινωνικής ζωής.

α.  Ποια είναι τα φαινόμενα αυτά;

β.  Ποιες είναι οι επιπτώσεις στην ατομική και κοινωνική ζωή;

γ. Με ποιους τρόπους μπορεί να διαφυλαχθεί η αυτονομία της προσωπικότητας του σύγχρονου ανθρώπου;

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Ο άνθρωπος των μεγάλων πόλεων ζει περισσότερο από κάθε άλλον το βιομηχανικό πνεύμα, την τεχνική και την από αυτή προερχόμενη τυποποιημέ­νη μαζική παραγωγή, κατανάλωση και χρήση. Όμως, η ομοιομορφία της παραγωγής γρήγορα μετατοπίστηκε σε άλλα πεδία της κοινωνικότητας του ανθρώπου, πέρα από το παραγωγικό και οικονομικό-εμπορικό πεδίο, δηλα­δή στο πνευματικό και ψυχικό, αιχμαλωτίζοντας το υποσυνείδητο του ανθρώ­που και καθιστώντας τον τελευταίο υποχείριο της. Μιλάμε τότε για μαζοποίηση και τυποποίηση του τρόπου ζωής του σύγχρονου ανθρώπου.

ΟΡΙΣΜΟΣ

Με το όρο "τυποποίηση" νοείται η παραγωγή αγαθών ιδίου τύπου, όμοιων «πραγμάτων» σε μεγάλες ποσότητες, ώστε να εξυπηρετηθούν οι ανάγκες της οικονομίας και η επιθυμία των ανθρώπων να παράγουν καλύτερα και αφθο­νότερα προϊόντα. Σ' αυτό συντέλεσαν οι σύγχρονες μέθοδοι της τεχνολογίας, όπως η μηχανοποίηση και αυτοματοποίηση της παραγωγής, αλλά και οι νόμοι της εμπορίας για την απορρόφηση ενός προϊόντος σε μεγαλύτερη ακτί­να καταναλωτών. Όμως, η επίδραση της έφτασε και μέχρι τον ψυχικό κόσμο του ανθρώπου της μεγάλης κυρίως πόλης και στέρησε από τη συμπεριφορά και τις ανθρώπινες σχέσεις την ειλικρίνεια, τον αυθορμητισμό, τη μοναδικό­τητα και την ανθρώπινη ζεστασιά. Έτσι, ο σύγχρονος άνθρωπος δείχνει ψυχρός, απρόσωπος, προβλέψιμος, κομφορμιστής.

Εξάλλου, μαζοποίηση στο χώρο της βιομηχανίας επικράτησε να λέγεται η ταυτόχρονη παραγωγή πολλών προϊόντων, δηλαδή η μαζική παραγωγή, όπως λέμε. Ως όρος, όμως, χρησιμοποιείται για να περιγράψει περισσότερο τον τρόπο ζωής του ανθρώπου που υποκύπτει στον αστικό γιγαντισμό. Εδώ, ο άνθρωπος ζει το πλήθος, τη μάζα και γι' αυτό κλείνεται περισσότερο στο μαζικό πνεύμα και την οχλοκρατία, χάνεται μέσα σ' αυτή, όπως και η σταδιο­δρομία και η ατομική του ιστορία.

ΑΙΤΙΑ

Τα φαινόμενα που οδηγούν στην τυποποίηση και μαζοποίηση είναι αρκε­τά. Το σπουδαιότερο, ίσως, αίτιο είναι τα μέσα μαζικής ενημέρωσης και κυρίως η τηλεόραση. Και αυτό γιατί μέσα από τη διαφήμιση κατευθύνουν τη σκέψη, τις προτιμήσεις, και τη συμπεριφορά γενικότερα του μέσου ανθρώ­που. Η μαζική πληροφόρηση, εξάλλου, προσφέρει έτοιμες τις γνώσεις και απόψεις έτσι, ώστε να απαλλάσσεται κανείς από την υποχρέωση να σκεφθεί, να εμβαθύνει και να αμφισβητεί φαινόμενα και ιδέες πάνω σε ζητήματα της καθημερινής πολιτικής και πολιτιστικής ζωής.

Εξίσου σημαντική αιτία είναι και η εξομοίωση που σχεδόν επιβάλλεται στην εξωτερική εμφάνιση από το χώρο της μόδας και από την ανάγκη να νιώ­θει το άτομο την ψευδαίσθηση της ασφάλειας της αγέλης, ότι δηλαδή δεν ξεχωρίζει ανάμεσα στο πλήθος. Έτσι, επέρχεται η ομοιομορφοποίηση στην εξωτερική μας εμφάνιση.

Επιπλέον, η άνοδος του βιοτικού επιπέδου, ως αποτέλεσμα της έντονης κινητικότητας στη σύγχρονη κοινωνία, προσέδωσε στις τάξεις των ατόμων που αναβαθμίστηκαν οικονομικά ή σπούδασαν, μια νοοτροπία υποκριτικής ανωτερότητας. Οπότε συνήθως ακολουθούν ένα καθιερωμένο ή τυπικό κώδι­κα συμπεριφοράς, σύμφωνο πάντα με τις αρχές και τις απαιτήσεις της κοινω­νικής τάξης, όπου το5ρα ανήκουν.

Θα ήταν παράλειψη, αν δεν αναφέρουμε και το φαινόμενο του άγχους και των έντονων ρυθμών ζωής που πιέζουν το άτομο και το αναγκάζουν να ζει με ανάλογη ταχύτητα την καθημερινότητα. Σ' αυτή την περίπτωση δεν προλαβαίνει να δώσει την πρέπουσα σημασία στα προβλήματα και τις ανά­γκες του, οπότε θεωρεί πιο εύκολο να του προσφέρονται έτοιμα και γρήγορα τα πάντα, έστω και αν είναι προκατασκευασμένα, βιαστικά και τυποποιημέ­να. Άλλωστε, ο ίλιγγος και η έλλειψη ψυχραιμίας και άνεσης χρόνου στενεύ­ουν τα περιθώρια υπομονής για την εύρεση του ποιοτικού αγαθού. Οπότε ενδιαφέρει άμεσα η γρήγορη κάλυψη κάποιας ανάγκης και συχνά το χαμηλό κόστος, το οποίο εξασφαλίζεται από το μεγάλο αριθμό παραγομένων αντι­κειμένων, δεδομένου ότι όσο αυξάνεται ο αριθμός αυτός, τόσο γίνεται φθη­νότερο ένα αντικείμενο.

Τέλος, η εξειδίκευση και ο αυστηρός προγραμματισμός στο χώρο της εργασίας, το τεχνοκρατικό πνεύμα και το σύστημα του αυτοματισμού εισχω­ρούν σε πολλούς τομείς της ζωής του σύγχρονου ανθρώπου και μηχανοποι­ούν εύκολα τις κινήσεις και τις δραστηριότητές του. Έτσι, χάνεται η δημι­ουργική φαντασία και η ικανοποίηση της προσωπικής έκφρασης και δημι­ουργίας.

ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ

Όταν, όμως, μηχανοποιούνται όλες οι κινήσεις και οι δραστηριότητές του. ο άνθρωπος χάνει τις προσωπικές του ιδιομορφίες, η φαντασία του στερεύει και ισοπεδώνεται. Κινδυνεύει να συντριβεί η ελεύθερη σκέψη, το δικαίωμα ελεύθερης επιλογής, η πηγαία εκδήλωση του συναισθήματος και της καλαι­σθησίας. Ενεργεί, λοιπόν, απρόσωπα, κινείται σαν ρομπότ.

Έπειτα, εκμηδενίζεται η σκέψη και η κρίση, το άτομο γίνεται υποβόλιμο στις κατευθύνσεις άλλων και απομένει ανίσχυρο να αντιμετωπίσει την εσω­τερική "μόλυνση" από την επιδημία της ομοιομορφίας που τείνει να καταβρο­χθίσει τα πάντα γύρω του. Η επίδραση αυτή γίνεται ιδιαίτερα εμφανής, όταν το άτομο καταλήγει στην αφελή υπόθεση πως, αφού η πλειοψηφία των ανθρώπων έχει τις ίδιες ιδέες και αισθήματα, αυτά είναι και τα σωστά. Όμως, ο Έριχ Φρομ παρατηρεί σχετικά: «Το γεγονός ότι εκατομμύρια άνθρωποι έχουν τα ίδια πάθη, αυτό δεν τα κάνει αρετές και το γεγονός ότι αυτοί έχουν πολλά λάθη κοινά, δεν τα μετατρέπουν σε αλήθειες και το ότι εκατομμύρια άνθρωποι πάσχουν από τις ίδιες μορφές ψυχοπνευματικής παθολογίας, δεν μετατρέπει την παθολογία αυτή σε ψυχική υγεία.»

Επιπλέον, ο άνθρωπος της μεγάλης πόλης υφίσταται συνέχεια και ασυνεί­δητα την πίεση της μάζας, γι' αυτό δεν μπορεί να αισθανθεί τι είναι φιλία, αγάπη, συγγένεια, οικογένεια, δεν μπορεί να αισθανθεί σε βάθος τη θαλπω­ρή ενός πραγματικού οικογενειακού πνεύματος. Επίσης, μέσα στις πόλεις του αστικού γιγαντισμού φαίνεται να χάνει το "πρόσωπο" του. Και αυτό γιατί περισσότερο, ίσως, από άλλες εποχές το άτομο αισθάνεται τον εαυτό του ακρωτηριασμένο, πιεζόμενο, και πνιγμένο κάτω από το βάρος της μάζας, του κολεκτιβισμού, κάτω από τις ανώνυμες βίες της πολιτείας, των οργανώσεων, των συλλόγων, των ενώσεων. Φαίνεται το άτομο να αισθάνεται τον εαυτό του όλο και πιο ανίκανο για άμυνα. Και έτσι βρίσκει διέξοδο στο να καταφεύγει στην αυτοαποξένωσή του και τη μοναξιά.

Τέλος, ο άνθρωπος της μάζας παρακολουθεί παθητικά την πορεία της αγέλης και τα κρατούντα ρεύματα. Είναι γνήσιο τέκνο της βιομηχανικής οικονομίας και της γραφειοκρατίας. Χάνει κάθε δυνατότητα πρωτοβουλίας και αυθόρμητης εκλογής, κάθε δυνατότητα να ρυθμίσει αυτός ο ίδιος τη μοίρα του. Γίνεται δειλός, μοιραίος και άβουλος αντάμα, όπως θα 'λεγε ο Κώστας Βάρναλης, που θα προσμένει στη ζωή του κάποιο θαύμα.

Αλλά και στο κοινωνικό επίπεδο, οι συνέπειες από την τυποποίηση του ρυθμού ζωής δεν είναι ευχάριστες. Καταρχάς, οι ανθρώπινες σχέσεις χάνουν τη ζεστασιά τους, γίνονται επιδερμικές και τυπικές, γίνονται ρηχές. Στην πολιτική επικρατούν οι δημαγωγοί και οι αριβίστες που καταφέρνουν να παρασύρουν τις άβουλες μάζες των ανθρώπων σε φαύλες καταστάσεις. Η αληθινή τέχνη χάνει έδαφος, αφού τα άτομα προτιμούν να "καταναλώσουν" ανώδυνα θεατρικά έργα, τραγούδια, κινηματογραφικές ταινίες που αναδύ­ουν την υποκουλτούρα και το λαϊκισμό. Πολλές φορές δεν έχουν ούτε χρόνο ούτε διάθεση να σκεφτούν τι τους προσφέρεται.

ΜΕΤΑΒΑΤΙΚΗ

Είναι φανερό ότι φαινόμενα τέτοια, όπως είναι η ομοιομορφοποίηση και μαζοποίηση του σύγχρονου τρόπου ζωής μόνο συνέπειες μπορεί να έχουν στο άτομο και στην κοινωνία. Αλλά, πάντα υπάρχει λύση. Αρκεί να συμβάλ­λουν όλοι οι φορείς αγωγής και δεν είναι δύσκολο να δούμε πώς.

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Πρώτιστα, είναι ανάγκη να επαναπροσδιοριστούν οι στόχοι της εκπαίδευ­σης, ώστε να ενθαρρυνθεί και να αναπτυχθεί η δημιουργικότητα και η φαντασία των νέων, αλλά και η κριτική τους ικανότητα. Ακόμη τα μέσα μαζι­κής ενημέρωσης να καλλιεργούν την αδέσμευτη σκέψη, το διάλογο και την κριτική. Να κατευθύνουν τον άνθρωπο στην τέχνη και τη γνήσια ψυχαγωγία.

Επιπλέον, οφείλει ο πολίτης να συνειδητοποιήσει τη σημασία της συμμε­τοχής του στα κοινά και της διεκδίκησης καλύτερων όρων εργασίας. Να πάρει απόσταση από την αδιαφορία, την επιπολαιότητα, τη βιασύνη και το θόρυβο και να στραφεί προς τον εσωτερικό του κόσμο, να συγκεντρωθεί, να βρει τον εαυτό του, που τον έχει χάσει μέσα στις σύγχρονες συνθήκες ζωής.

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Μοιάζει τελικά ειρωνικό το πόσο αντιφάσκει με τον εαυτό του ο σύγχρο­νος Πολιτισμός, όταν καταπνίγει το άτομο και του σβήνει κάθε εσωτερική φλόγα και σκοτώνει εκείνες ακριβώς τις δυνάμεις, από τις οποίες μόνο μπο­ρεί να αναδυθεί η πραγματική ανθρώπινη κοινότητα και ο πολιτισμός. Όμως, ο πολιτισμός της ανθρωπιάς και του αλτρουισμού θα δημιουργηθεί, όταν πάψει να αποτελεί ωραιολογία και να γίνει ρεαλιστική πολιτική η κοι­νωνική διάσταση του ανθρώπου, δηλαδή η κοινωνική ή αλλιώς η προς τον πλησίον αγάπη.