Έκθεση Γ Λυκείου: Η ανάγκη συμμόρφωσης στους νόμους (θέματα - απαντήσεις)

Πολιτική ανυπακοή και δημοκρατία

Τα γεγονότα

«Όλοι όσοι έχουν υποβάλει σχετική δήλωση και έχουν φιλοξενήσει κάποιο ξένο που πραγματοποιεί ιδιωτική επίσκεψη στη Γαλλία, όπως προσδιορίζεται στο παρόν άρθρο, υποχρεούνται να ενημερώσουν τις δημοτικές αρχές σχετικά με την αναχώρηση του ξένου". (Άρθρο. 1^ο του νομοσχεδίου για τη μετανάστευση, Νοέμβριος 1996, της γαλλικής κυβέρνησης.)

Με την κατάθεση του νομοσχεδίου για τη μετανάστευση τον περασμένο Νοέμβρη, που ουσιαστικά εξωθεί τους πολίτες να γίνουν καταδότες, πενήντα Γάλλοι κινηματο­γραφιστές κάλεσαν τους συμπολίτες τους σε ανυπακοή να μην εφαρμόσουν το νόμο, όταν γίνει νόμος του κρά­τους. Ακολούθησαν αντιδράσεις διανοουμένων, κομμά­των, κινήσεων, συνδικάτων. Ανάμεσά τους 121 προσωπι­κότητες μη γαλλικής καταγωγής: Σκανδιναβοί, Αλγερινοί, Μαροκινοί, Τσέχοι, Ούγγροι, Ρώσοι, Πολωνοί. Υπολογί­ζεται ότι το ένα τέταρτο των σημερινών Γάλλων είναι απόγονοι τρίτης ή τέταρτης γενιάς αλλοδαπών. Πολλοί δήμαρχοι δήλωσαν κατηγορηματικά ότι δεν θα εφαρ­μόσουν το νόμο και καλούν τους δημότες τους σε «πολιτική ανυπακοή». Σιγά  - σιγά ξεσηκώθηκε κύμα αντι­δράσεων, που κορυφώθηκε στη διαδήλωση του Σαββάτου 21 Φεβρουαρίου, που ξεκίνησε από τον Gare de L' Est, τον Ανατολικό Σταθμό του Παρισιού, εκεί όπου έφταναν οι περισσότεροι μετανάστες στη Γαλλία. Οι διαδηλωτές πήγαν στη διαδήλωση κρατώντας μια βαλίτσα όπως οι πρόγονοί τους μετανάστες.

Η νομιμοποίηση της ανυπακοής στο νόμο Σκληρός ο νόμος, αλλά νόμος. Dura lex sed lex. Μέχρι να αλλάξει όλοι οφείλουν υπακοή. Η νομιμοφροσύνη είναι θεμέλιο των σύγχρονων κρατών. Ποια, λο8ιπόν, η ηθική και η νομική θεμελίωση της ανυπακοής;

Το 1789 η Γαλλική Επανάσταση έφερε στο φως τη «Διακή­ρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη», θεμέλιο έκτοτε όλων των δημοκρατικών συνταγμάτων. Το άρθρο 2 Θεσπίζει ότι «φυσικά και απαράγραπτα δικαιώμα­τα του Ανθρώπου και του Πολίτη είναι η ελευθερία, η ιδιο­κτησία, η ασφάλεια του προσώπου και η αντίσταση στην καταπίεση». Αυτό σημαίνει ότι ο πολίτης οφείλει να εξεγεί­ρεται ενάντια στην τυραννία. Αλλά και ο θεωρητικός του σύγχρονου πολιτικού φιλελευθερισμού, ο Βεν. Κονστάντ, το 1806 έγραφε τα ακόλουθα, που θα μπορούσαν να γρα­φούν και σήμερα, όπως υπενθυμίζει ο βουλγαρικής κατα­γωγής θεωρητικός της λογοτεχνίας Τσβετάν Τοντόροφ στον Monde (19^ης Φεβρουαρίου 1997): «Η υπακοή στο νόμο είναι καθήκον. Αλλά όπως όλα τα καθήκοντα, δεν είναι απόλυτο. Είναι σχετικό. Στηρίζεται στην προϋπό0ε­ση ότι ο νόμος εκκινεί από μία νόμιμη πηγή και ότι έχει σαφή όρια. Όμως κανένα καθήκον δεν μπορούν να επιβά­λουν νόμοι που όχι μόνο θα περιόριζαν τις νόμιμες ελευθερίες μας, όχι μόνο Θα έρχονταν σε σύγκρουση με πρά­ξεις που δεν πρέπει να απαγορεύονται, αλλά που προστά­ζουν να εναντιωνόμαστε στις αιώνιες αρχές της δικαιοσύ­νης και της φιλευσπλαχνίας, τις οποίες ο άνθρωπος δεν μπορεί να πάψει να σέβεται χωρίς να διαψεύσει τη φύση του». Αν ένας νόμος, λοιπόν, παραβιάζει αυτές τις αρχές και επιτάσσει πράξεις αντίθετες προς την ηθική, δεν είναι νόμος. Κάθε εξουσία που προστάζει την κατάδοση, την κα­ταγγελία, που αντιστρατεύεται την τάση του ανθρώπου να παρέχει άσυλο και προστασία στο συνάνθρωπό του δεν είναι νόμιμη. Η κυβέρνηση οφείλει να σέβεται τη γενναιο­δωρία των πολιτών να θέλουν να υπερασπίζονται τον αδύ­ναμο, όταν πλήττεται από τον ισχυρό. Το να μην εκτελεί ο πολίτης ένα νόμο που φαίνεται άδικος είναι καθήκον θετικό, γενικό, χωρίς περιορισμούς. Τίποτε δεν απαλλάσσει τον άνθρωπο που παρέχει τη συνδρομή του σε μια εξουσία που ο ίδιος θεωρεί άδικη, το δικαστή που απαγγέλλει μια κατηγορία που αποδοκιμάζει, τον υπουργό που εκδίδει διατάγματα ενάντια στη συνείδησή του. Το νομοσχέδιο της γαλλικής κυβέρνησης, που υποχρεώνει τους γάλλους πολίτες να δηλώνουν στην αστυνομία τη φιλοξενία αλλο­δαπών μεταναστών έρχεται σε αντίθεση προς τις ηθικές, «φυσικές και απαράγραπτες προϋποθέσεις του νόμου. Αν το θετό δίκαιο, ο γραπτός νόμος αντικρούει τις αρχές της δικαιοσύνης, τίθεται σε κίνδυνο το κράτος δικαίου και η δημοκρατική νομιμότητα.

Ο φιλόσοφος Ετιέν Μπαλιμπάρ θυμίζει τα λόγια της Αντι­γόνης στον Κρέοντα: «Τα κηρύγματά σου δεν έχουν τόση δύναμη που να μπορούν να καταργήσουν τους άγραφους, αλάθητους νόμους των αθανάτων … …». Κάθε εξουσία είναι νόμιμη, όταν δεν έρχεται σε σύγκρουση προς ορισμένους ανώτερους ακόμα και από το κράτος Θεσμούς της ανθρω­πότητας: το σεβασμό των νεκρών και των ζωντανών, τη φιλοξενία, το απαραβίαστο της ανθρώπινης ύπαρξης, το απαράγραπτο της αλήθειας. Η Διακήρυξη του 1789 θεσπί­ζει ρητά τις αξίες που καθιστούν τον άνθρωπο ενεργό πολίτη και σχετίζονται με την πολιτική ικανότητα που ο λαός δεν εκχωρεί σε κανένα αλλά και με τις υπευθυνότη­τες των ατόμων που συναποτελούν το λαό.

Το δικαίωμα αντίστασης σε νόμο που παραβιάζει τις αρχές της δικαιοσύνης αποτελεί, συνεπώς την ουσία της πολιτι­κής υπευθυνότητας και παραπέμπει σ’ αυτό που λέγεται πολιτική στράτευση: αντίβαρο στην κρατική αυθαιρεσία.

Η συλλογική άσκηση του δικαιώματος της ανυπακοής είναι μόνιμη συστατική πράξη ενός λαού, της μετατροπής του πλήθους ή των υπηκόων σε λαό, πηγή της λαϊκής κυριαρ­χίας και της δημοκρατικής νομιμότητας.

Η αντίσταση του γαλλικού λαού στο νόμο της συνεργαζό­μενης με τους ναζί κατακτητές κυβέρνησής του να κατα­δίδονται οι Εβραίοι γέννησε την Αντίσταση. Η πολιτική ανυπακοή των σημερινών Γάλλων σημαίνει την έμπρακτη αντίσταση σε ανάλογης νοοτροπίας πρακτικές (… )

(απόσπασμα κειμένου του Αγγ. Ελεφάντη από τον τύπο, Φεβρ. 1997. - διασκευή)

 ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

1.      Να αποδώσετε την περίληψη του κειμένου (100 – 120 λέξεις)

2.     Το απόσπασμα που διαβάσατε ανήκει σε άρθρο. Ποια γνωρίσματα αυτού του είδους εντοπίζετε;

3.     Να αναπτύξετε με 100 – 120 λέξεις την παρακάτω άποψη του συντάκτη: Η κυβέρνηση οφείλει να σέβεται τη γενναι­οδωρία των πολιτών να θέλουν να υπερασπίζονται τον αδύναμο, όταν πλήττεται από τον ισχυρό.

4.     ανυπακοή, νόμιμη, φιλευσπλαχνία, αποδοκιμάζει, εκχωρεί. Να γράψετε τα αντώνυμα των λέξεων.

5.     Παραγωγή κειμένου: Με αφορμή το κείμενο που διαβάσατε να συντάξετε ένα άρθρο για τη σχολική σας εφημερίδα, στο οποίο με κατάλληλα επιχειρήματα να αιτιολογείτε την ανάγκη συμμόρφωσης του πολίτη στους νόμους και στα συμφέροντα της κοινωνίας και να προσδιορίζετε την ορθή, κατά τη γνώμη σας, στάση αυτού απέναντι στην Εξουσία. (500 – 600 λέξεις).

ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ

1. Περίληψη

Τις περιπτώσεις κατά τις οποίες επιτρέπεται, επιβάλλεται και τελικά δικαιώνεται η ανυπακοή των πολιτών απέναντι στο νόμο διερευνά το κείμενο αυτό. Αφορμή για τη σύνταξή του δίνεται με την κατάθεση νομοσχεδίου της γαλλικής κυβέρνησης, το οποίο προβλέπει την κατάδοση στις αρχές αλλοδαπών μεταναστών καθώς και με τις πολύμορφες αντιδράσεις της γαλλικής κοινωνίας στο ενδεχόμενο εφαρμογής του. Ο συντάκτης αποδέχεται τη σημαντικότητα του νόμου ως αναγκαίο όρο ύπαρξης και διατήρησης ευνομούμενων και δημοκρατικών κοινωνιών, επισημαίνει όμως, ότι η αυτονόητη συμμόρφωση των πολιτών απέναντι σε αυτόν αίρεται όταν με την εφαρμογή του παρακάμπτονται και παραβιάζονται απαράγραπτες ελευθερίες και δικαιώματα όπως αυτά καθορίστηκαν στους μακρόχρο­νους αγώνες της ανθρωπότητας, όταν προσκρούει σε θεμελιώδεις ηθικές αξίες και επιταγές και όταν υποχρεώνει τους πολίτες σε ενέργειες αντίθετες προς τις αρχές της συνείδησής τους. Στις περιπτώσεις αυτές η συλλογική ανυπακοή στην άδικη και δεσποτική εξουσία νομιμοποι­είται ως πράξη βαρύνουσας πολιτικής σημασίας και αναδεικνύεται ως ύψιστο πρόσταγμα μιας ανθρωπιστικής και δημοκρατικής κοινωνίας.

2. ΚΕΙΜΕΝΙΚΟ ΕΙΔΟΣ

Στοιχεία που πιστοποιούν ότι το συγκεκριμένο απόσπασμα ανήκει σε άρθρο είναι:

*   Αφορμή για τη σύνταξή του παρέχει ένα επίκαιρο γεγονός, η κατάθεση του νομοσχεδίου της γαλλικής κυβέρνησης καθώς και οι αντιδράσεις της γαλλικής κοινωνίας απέναντι σε αυτό.

*   Το θέμα του. Εξετάζει ένα θέμα κοινωνικής και πολιτικής σημασίας.

*   Η ύπαρξη τίτλου, που καταδεικνύει το θέμα.

*   Η λογοκρατική του δομή. Το απόσπασμα χωρίζεται σε δύο ενότητες με τους αντίστοιχους (υπό)-τίτλους: την αφηγηματική - πληροφοριακή, όπου παρουσιάζονται τα γεγονότα και τη διερευνητική - αποδεικτική, όπου επιχειρείται η διερεύνηση - απόδειξη της κατευθυντήριας ιδέας.

*   Η σαφής του πρόθεση, η προσπάθεια, δηλαδή, του συντάκτη να αιτιολογήσει και να νομιμοποιήσει μια συγκεκριμένη κοινωνική - πολιτική συμπεριφορά, αυτήν της συλλογικής ανυπακοής.

*   Η χρήση της γλώσσας στη λογική - αναφορική της λειτουργία.

*   Η επίκληση στη λογική (με τη χρήση τεκμηρίων, αληθειών και επιχειρημάτων) και στην αυθεντία (Βεν. Κονστάν - Τσ. Τοντόροφ, Ετ. Μπαλιμπάρ - Σοφοκλής) ως βασικοί τρόποι πειθούς.

*   Η δημοσίευσή του στον τύπο.

3. ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΟΣ 

Υποχρέωση κάθε κυβέρνησης κατά την άσκηση της εκτελεστικής και της νομοπαρασκευαστικής της λειτουργίας είναι να συνυπολογίζει τη βούληση, τις πεποιθήσεις και τις αξίες της κοινωνίας από την οποία νομιμοποιείται και την οποία υπηρετεί. Αυτό σημαίνει ότι οι αποφάσεις που θα λαμβάνει όχι μόνο δεν θα αντιστρατεύονται τις θεμελιώδεις επιταγές και αξίες της συλλογικής ηθικής και της συνείδησης των πολιτών αλλά, αντιθέτως, θα τις κωδικοποιούν και θα τις ενσωματώνουν στην κείμενη νομοθεσία. Η παροχή ασύλου στον καταδιωκόμενο συνάνθρωπο καθώς και άλλες ανθρωπιστικές αξίες, που με ανιδιοτέλεια, συχνά και με κίνδυνο, οι λαοί εκδηλώνουν θα πρέπει να ενθαρρύνονται από τις δημοκρατικές κυβερνήσεις, να δικαιώνονται και να περιβάλλονται με την ισχύ και το κύρος των νόμων ως στοιχειώδεις και αυτονόητες πράξεις αλληλεγγύης. Έτσι, οι κυβερνήσεις και την ομαλή πορεία των κοινωνιών θα εγγυώνται και τη μέγιστη κοινωνική συναίνεση θα απολαμβάνουν και τη συμμόρφωση των πολιτών θα εξασφαλίζουν.

4. ΑΝΤΩΝΥΜΑ

-  ανυπακοή = συμμόρφωση, πειθαρχία, υποταγή

-  νόμιμη = παράνομη

-  φιλευσπλαχνία = αναλγησία, σκληρότητα

- αποδοκιμάζει = εγκρίνει, αποδέχεται, επικροτεί, επιδοκιμάζει

-  εκχωρεί = διαφυλάσσει, προφυλάσσει, προστατεύει.

5. ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΛΟΓΟΥ

Άνθρωπος κοινωνία και εξουσία

Η υπακοή στους νόμους, στους θεσμούς και στις ανάγκες δημοκρατικής και ευνομούμενης πολιτείας είναι ένα από τα σημαντικότερα καθήκοντα του κοινωνικού ανθρώπου. Καθήκον νομικό, εφόσον επιβάλλεται από νομικές διατάξεις αλλά και ηθικό, εφόσον εκπληρώνεται όχι τόσο εξαιτίας του φόβου της ποινής αλλά ως εύλογη, αυτόβουλη και ενσυνείδητη πράξη.

*   Ο κοινωνικός άνθρωπος οφείλει να υπακούει στις εντολές και να εξυπηρετεί τις ανάγκες της κοινωνίας, διότι και ο ίδιος είναι μέρος αυτής. Ζει, δρα και αναπτύσσεται στα όριά της και τη συναποτελεί μαζί με τους άλλους συνανθρώπους του. Έξω από αυτήν αδυνατεί να εκπληρώσει τις πολύπλευρες επιδιώξεις του και να συμμετάσχει στα σημαντικά και κατοχυρωμένα για όλους κοινωνικά αγαθά.

*   Στις ιδανικότερες συνθήκες, η υπακοή στους νόμους και η εξυπηρέτηση των αναγκών και των συμφερόντων της κοινωνίας από την πλευρά του ατόμου βασίζεται, αποσκοπεί και οδηγεί στην ανταποδοτικότητα: επειδή ο πολίτης ως άτομο - μονάδα συνεισφέρει στην ευρύτερη κοινωνική πρόοδο, η πολιτικά οργανωμένη κοινωνία «ανταποδίδει» υπό συγκεκριμένη κάθε φορά μορφή σε αυτόν τα αναγκαία κοινωνικά - πολιτικά αγαθά, την προστασία, τη μόρφωση, την περίθαλψη, την κοινωνική ασφάλεια, τις υποδομές, την ενημέρωση, το αξιοπρεπές βιοτικό επίπεδο, το καθαρό περιβάλλον, τον πολιτισμό, την ενημέρωση.

*   Δεοντολογικά, στη δημοκρατική πολιτεία δικαίου το συμφέρον της κοινωνίας πρέπει να παρακολουθεί και να συμπορεύεται με εκείνο των πολιτών που την απαρτίζουν: ασφάλεια και πρόοδος της κοινωνίας συνεπάγονται ασφάλεια και πρόοδο των μελών της. Είναι, επομένως, προς το συμφέρον των πολιτών η εκπλήρωση των ευρύτερων - κοινών αναγκών και επιταγών.

*   Συχνά το κοινωνικό σύνολο για την εξυπηρέτηση ύψιστης σημασίας αναγκών, όπως για παράδειγμα, η διατήρησή του ή η διασφάλιση της συνοχής του, απαιτεί την ακύρωση καίριων αγαθών και δικαιωμάτων των μελών του σε οριακές περιπτώσεις ακόμα και τη διακύβευση της ίδιας της ζωής (περιπτώσεις εθνικών δοκιμασιών ή πολέμων). Τότε κάθε μέλος δεν συναινεί απλώς στην κοινωνική επιταγή αλλά προτάσσει το συλλογικό καλό έναντι του ιδιωτικού - προσωπικού συμφέροντος ή και της υπάρξεώς του, συμμορφούμενο σε μια ύψιστη αναγκαιότητα.

*   Μία ακόμα διάσταση στην εξυπηρέτηση των αναγκών της κοινωνίας επιτυγχάνεται με την εθελοντική πράξη, δηλαδή την εκούσια, συνειδητή και ανιδιοτελή στράτευση του πολίτη στην επίτευξη ενός κοινού, ειδικότερου ή ευρύτερου, σκοπού. Ενδεικτικό αυτής της στάσης είναι το γεγονός ότι αυτή δεν υπαγορεύεται ούτε επιβάλλεται από νόμους, δεν δεσμεύει ως προς τη διάρκειά της και δεν εξασφαλίζει κανένα όφελος στους συμμετέχοντες πολίτες. Γι’ αυτό καταδεικνύει μια ηθικά και πολιτικά ώριμη συμπεριφορά και συνιστά ισχυρή απόδειξη ελευθερίας.

Η συμμόρφωση απέναντι στην εξουσία κάθε μομφής οδηγεί, ως λογικό επακόλουθο, στην άρνηση - ακύρωση μέρους της ελευθερίας του ανθρώπου. Ο άνθρωπος, από τη στιγμή που δέχεται ή υποχρεώνεται να υπακούσει σε μία αρχή ανώτερη από αυτόν εκχωρεί, παραχωρεί ή χάνει ένα μέρος της ελευθερίας του.

¶  Η θέσπιση της εξουσίας, επομένως και η συμμόρφωση προς αυτήν, όπως έχει καθοριστεί από πολλά νομικά και πολιτικά κείμενα είναι προϊόν σύμβασης, συγκατάθεσης, συναίνεσης - consesus. Οι άνθρωποι στην προσπάθειά τους να εξασφαλίσουν σημαντικά αγαθά, αποδέχτηκαν την εκχώρηση ορισμένων ελευθεριών και δικαιωμάτων, ευθυνών και υποχρεώσεων σε κάποια ανώτερη αρχή νομιμοποιημένη από τους ίδιους.

¶  Σύμφωνα με την παραπάνω αντίληψη, το κοινωνικό συμβόλαιο πρέπει να τηρείται και από τα δύο μέρη, και από τους πολίτες και από τους κυβερνώντες, εφόσον πηγάζει από την οργανωμένη κοινωνία, υπάρχει με τη συγκατάθεσή της και στοχεύει στην ασφάλεια και στην ευημερία της. Η ευθύνη των κυβερνώντων αλλά και οι υποχρεώσεις των κυβερνωμένων ως προς αυτό το σημείο είναι καθοριστικής σημασίας.

¶  Η υπακοή στην εξουσία και στους νόμους είναι κοινωνική και πολιτική συνθήκη-αναγκαιότητα, χωρίς την οποία δεν είναι δυνατή η εύρυθμη λειτουργία της κοινωνίας. Ως τέτοια, λοιπόν, προϋποθέτει (ενίοτε απαιτεί) τη μέγιστη συμφωνία και αποδοχή.

¶  Η εξουσία όμως, ακόμα και ως εκούσια εκχώρηση δικαιωμάτων, ακόμα και με την πλήρη νομιμοποίησή της, ακόμα και στην πιο ευγενή ή φιλάνθρωπη εκδοχή της, δεν είναι αποστερημένη εντελώς από το στοιχείο της βίας και του καταναγκασμού. Από αρχαιοτάτων χρόνων έχει επισημανθεί από πολιτικούς στοχαστές και από δημιουργούς η άμεση συσχέτιση της βίας με το Κράτος, της Εξουσίας με την εφαρμογή του νόμου της, της παραβίασης των εντολών της από απείθαρχες συνειδήσεις με την αυστηρή καταδίκη και τη στυγνή καταστολή.

¶  Σύμφωνα με την παραπάνω προσέγγιση ακόμα και στις ιδανικότερες συνθήκες η στάση του πολίτη θα πρέπει να κινείται ανάμεσα στην αποδοχή – ­συμμόρφωση - υπακοή και στην κριτική στάση. Η κριτική αντιμετώπιση της εξουσίας, ο διαρκής έλεγχος αυτής και η αμφισβήτησή της είναι θεμελιώδεις όροι για την εύρυθμη λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος, για την εδραίωση τη δικαιοσύνης και για την εξυπηρέτηση της κοινωνικής προόδου.

¶  Η εξουσία πρέπει να ελέγχεται συστηματικά και με τη μέγιστη αυστηρότητα. Αυτό σημαίνει ότι στις περιπτώσεις που αποδεικνύεται κατώτερη από τις περιστάσεις πρέπει να αντικαθίσταται από κάποια άλλη, διάδοχη κατάσταση. Ιδιαίτερα στις περιπτώσεις κατά τις οποίες εκδηλώνει τα αποκρουστικά χαρακτηριστικά του αυταρχισμού, του δεσποτισμού και της αλαζονείας οι πολίτες διατηρούν το δικαίωμα της ρήξης, της αντίστασης, του πολύμορφου αγώνα για την αλλαγή και την ανατροπή της.

¶  Η τάση της συμμόρφωσης, του συμβιβασμού στις εντολές της εξουσίας καλλιεργείται στον άνθρωπο ισχυρότερη ή ασθενέστερη, ως αποτέλεσμα ειδικής διαπαιδαγώγησης ή άλλων διαδικασιών. Η μετατροπή, όμως, της συμμόρφωσης σε συγκεκριμένη πράξη προ»υποθέτει τη συμβολή πρόσθετων παραγόντων: τη λειτουργία του συναισθήματος, την έγκριση της συνείδησης, τη δύναμη της βούλησης. Τελικά, προϋποθέτει την υιοθέτηση συγκεκριμένης ηθικής στάσης. Έτσι ο άνθρωπος διατηρεί το δικαίωμα αποτίμησης και αξιολόγησης της εντολής που θα δεχθεί. Η ευθύνη του δεν αποβάλλεται με το σκεπτικό ότι απλώς υπακούει - συμμορφώνεται προς κάποια ανώτερη από αυτόν αρχή. Σε κάθε πράξη του αυτή η ευθύνη παραμένει παρούσα και ενεργή.

Η ηθική ελευθερία του ανθρώπου, αποτέλεσμα μιας ελεύθερης συνείδησης, δεν χάνεται ποτέ ολοκληρωτικά. ­Ακόμα και στις πιο βάναυσες ή ακραίες συνθήκες εξωτερικού καταναγκασμού ο άνθρωπος διατηρεί κάποια, άλλοτε μεγαλύτερη άλλοτε μικρότερη, δυνατότητα ελεύθερης βούλησης. Συνεπώς, διατηρεί και το αντίστοιχο μέρος ευθύνης για τις επιλογές και τις ενέργειές του.