Ενότητα 7η (324d-326e) - Η διδασκαλία της αρετής από την οικογένεια και την κοινωνία
1. Συγκρίνετε τη στάση του Σωκράτη, όταν στη φυλακή αρνήθηκε να πειστεί στις προτάσεις των φίλων του για απόδραση, με τις απόψεις του Πρωταγόρα περί τιμωρίας. (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)
Συγκρίνοντας τη στάση του Σωκράτη στη φυλακή και τις απόψεις του Πρωταγόρα περί τιμωρίας μπορούμε να επισημάνουμε τα εξής:
α. Ο Σωκράτης δε δέχεται την πρόταση των φίλων του να αποδράσει από τη φυλακή, προκειμένου να αποφύγει την εκτέλεση της θανατικής ποινής. Η στάση του αυτή αποδεικνύει την πεποίθησή του ότι ο πολίτης πρέπει να υπακούει στους νόμους της πολιτείας και να δέχεται τις επιταγές τους, ανεξάρτητα απ’ το αν η τιμωρία που επιβάλλει είναι ή θεωρείται δίκαιη ή άδικη. Δεν πρέπει λοιπόν από φόβο για την τιμωρία, αλλά από συνειδητό σεβασμό στους νόμους, "διά δέος", να υπακούει σ΄αυτούς. Έτσι, διαφυλάσσεται η αρμονία και η ισορροπία μέσα στην πόλη.
β. Ο Πρωταγόρας, από την άλλη, θεωρεί την τιμωρία μέσο για τη βελτίωση του πολίτη και τη συμμετοχή του στην αρετή. Άρα, η άποψη του Σωκράτη σχετίζεται με την αναγκαιότητα αποδοχής της ποινής και το κύρος των νόμων, ενώ οι απόψεις του Πρωταγόρα αφορούν τη σκοπιμότητα της τιμωρίας και τον τρόπο κατάκτησης της πολιτικής αρετής.
2. Συγκρίνετε την άποψη του Σωκράτη για την αδυναμία των πολιτών να διδάξουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους με τη διαφορετική θέση του Πρωταγόρα. (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)
α. Ο Σωκράτης υποστηρίζει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρες δεν μπορούν να μεταδώσουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους και αυτό το αποδεικνύει χρησιμοποιώντας την περίπτωση των γιων του Περικλή. Βέβαια, πρέπει να επισημανθεί ότι ο Σωκράτης με τον όρο «πολιτική αρετή» εννοεί πιθανότατα την τέχνη «τοῦ λέγειν καὶ πράττειν τὰ τῆς πόλεως», την τέχνη δηλαδή του ικανού πολιτικού ηγέτη. Αυτή η ικανότητα, λοιπόν, θεωρεί ότι αποτελεί έμφυτο χαρακτηριστικό και δε διδάσκεται. Διαφορετικά, θα έπρεπε να υποθέσουμε ότι οι γιοι του Περικλή, και των πολιτικών γενικότερα, δεν έχουν αρετή και δρουν μέσα στην παρανομία.
β. Ο Πρωταγόρας, από την άλλη, ισχυρίζεται ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρες μπορούν να διδάξουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους κι αυτό το αποδεικνύει μ’ ένα συλλογισμό «ἐκ τοῦ ἐλάσσονος πρὸς τὸ μεῖζον». Ο συλλογισμός του έχει ως εξής: είναι αδύνατον και παράλογο οι πολιτικοί άνδρες να διδάσκουν στα παιδιά τους άλλα πράγματα, που δεν είναι τόσο σημαντικά, και να μη τους διδάσκουν την πολιτική αρετή, η έλλειψη της οποίας επιφέρει βαρύτατες ποινές (εξορία, δήμευση περιουσιών) ή ακόμα και το θάνατο.
3. Ποια μέσα θεωρείτε ότι έχουν στη διάθεσή τους η οικογένεια και η κοινωνία προκειμένου να διδάξουν στους νέους την πολιτική αρετή; (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)
Τα μέσα που χρησιμοποιεί η οικογένεια και η κοινωνία προκειμένου να διδάξει στους νέους την πολιτική αρετή είναι τα εξής:
α. μέσα για τη διάπλαση της προσωπικότητας: προτρεπτικές ή αποτρεπτικές νουθεσίες, προβολή παραδειγμάτων προς μίμηση, η παιδεία, η γενική μόρφωση, η αγωγή, η διδασκαλία.
β. σωφρονιστικές μέθοδοι: στην περίπτωση της οικογένειας εφαρμόζονται οι απειλές και τα χτυπήματα, ενώ στην περίπτωση της κοινωνίας, η κοινή γνώμη επιδοκιμάζει ή αποδοκιμάζει κάποιες συμπεριφορές. Η πολιτεία, πάλι, με τη σειρά της, επιβάλλει ποινές και κυρώσεις.
4. Οι αρχαίοι Έλληνες ταύτιζαν απολύτως την πολιτική και την ιδιωτική αρετή. Θεωρείτε πως πράγματι πρέπει να τις ταυτίζουμε ή μήπως πρόκειται για ξεχωριστές ιδιότητες; (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)
Στην αρχαία Ελλάδα η πολιτική και η ιδιωτική αρετή ταυτίζονταν, γιατί ο πολίτης νοούνταν μόνο ως μέλος του συνόλου. Αυτός που στην ιδιωτική του ζωή φέρεται δίκαια και σωστά, είναι ικανός να λάβει τις ορθότερες αποφάσεις και στη δημόσια ζωή. Η λήψη αποφάσεων σε ιδιωτικό και δημόσιο βίο απαιτεί πολίτες με αρετή, υψηλό αίσθημα ευθύνης, σωφροσύνη και ήθος. Στις μέρες μας θα μπορούσαν να ταυτιστούν με το εξής σκεπτικό: η πολιτική αρετή ενός άνδρα σχετίζεται με τη στάση του στα δημόσια πράγματα, η οποία επιδρά στο σύνολο των ανθρώπων με τους οποίους συμβιώνει.
Η προσωπική του αρετή έχει να κάνει με τη συμπεριφορά του προς ένα ή κάποια από αυτά τα άτομα. Οι δύο αυτές έννοιες ταυτίζονται, λοιπόν, αφού ρυθμίζουν τη συμπεριφορά ενός ατόμου προς τα υπόλοιπα. Αλλά κι αν ακόμα μιλήσουμε για την αρετή ενός πολιτικού άνδρα, θα διαπιστώσουμε ότι κι εκεί υπάρχει ταύτιση, καθώς οι προσωπικές του αρετές ρυθμίζουν τη στάση του και τη δράση του ως πολιτικού άνδρα.
5. Με ποια μέθοδο δηλώνει ο Πρωταγόρας ότι θα ανασκευάσει τη δεύτερη αντίρρηση του Σωκράτη;
Γιατί, κατά τη γνώμη σας, προτίμησε να αλλάξει μέθοδο; Ποια πλεονεκτήματα του προσφέρει η δεύτερη;
Ο Πρωταγόρας δηλώνει ότι θα εγκαταλείψει τη μέθοδο του μύθου, που χρησιμοποίησε για να απαντήσει στο πρώτο επιχείρημα του Σωκράτη, και θα χρησιμοποιήσει το λόγο. Ο σοφιστής αντιλαμβάνεται τη δύσκολη θέση στην οποία έχει περιέλθει και αποφασίζει να αλλάξει μέθοδο, για να γίνει πιο πειστικός. Δε θα χρησιμοποιήσει, λοιπόν, άλλο συμβολισμούς, αλληγορίες και ποιητική γλώσσα αλλά επιχειρήματα που θα βασίζονται στη λογική, σε τεκμηριωμένα στοιχεία και σε πραγματικά γεγονότα.
6. Ποια είναι η βασική υποχρέωση του πολίτη για να μπορούν να υπάρξουν οργανωμένες κοινωνίες και με ποιους τρόπους παρεμβαίνει η πολιτεία στην εκπλήρωση της υποχρέωσης αυτής;
Ο Πρωταγόρας θεωρεί ότι βασική υποχρέωση του πολίτη, προκειμένου να υπάρξουν πόλεις, είναι να κατέχει την πολιτική αρετή. Έτσι, του δίνεται η ευκαιρία να αναφερθεί και πάλι στο περιεχόμενο της πολιτικής αρετής. Αυτή αποτελείται από τη δικαιοσύνη, τη σωφροσύνη και την ευσέβεια. Παρόλο, όμως, που η καθολικότητα της αρετής αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση για τη συγκρότηση κοινωνιών, υπάρχουν κάποιοι που δεν την κατέχουν. Αυτοί, λοιπόν, σύμφωνα με τα λεγόμενα του Πρωταγόρα, πρέπει να οδηγούνται στην αρετή με τη διδασκαλία και, αν δεν επέλθει βελτίωση, να τιμωρούνται, να εκδιώκονται από την πόλη ή ακόμα και να θανατώνονται. Μάλιστα, η εξορία και η δήμευση της περιουσίας θεωρούνταν βαρύτατες ποινές διότι οδηγούσαν στο συνεχή διασυρμό ολόκληρης της γενιάς. Εδώ παρατηρούμε ότι ο σοφιστής αναφέρει τις ποινές με μια ανιούσα κλιμάκωση και διαπιστώνουμε αυτό που επισημάναμε και στην 6η ενότητα: η θανατική ποινή επιβάλλεται μόνο ως έσχατο μέσο τιμωρίας, όταν οι άλλες μορφές τιμωρίας δεν έχουν επιφέρει τα επιθυμητά αποτελέσματα και με σκοπό να διαφυλαχθεί η ισορροπία και η αρμονική συμβίωση μέσα στην πόλη.
7. Με ποιο επιχείρημα προσπαθεί ο Πρωταγόρας να αποδείξει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρες μπορούν να διδάσκουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους; Να αξιολογήσετε την πειστικότητά του.
Το επιχείρημα με το οποίο προσπαθεί ο Πρωταγόρας να αποδείξει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρες μπορούν να διδάσκουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους είναι το εξής: είναι αδύνατον και παράλογο οι πολιτικοί άνδρες να διδάσκουν στα παιδιά τους άλλα πράγματα, που δεν είναι τόσο σημαντικά, και να μη τους διδάσκουν την πολιτική αρετή, η έλλειψη της οποίας επιφέρει βαρύτατες ποινές (εξορία, δήμευση περιουσιών) ή ακόμα και το θάνατο. Ο συλλογισμός του είναι διατυπωμένος «ἐκ τοῦ ἐλάσσονος πρὸς τὸ μεῖζον».
Αν επιχειρούσαμε να κρίνουμε το επιχείρημα του Πρωταγόρα, θα λέγαμε ότι δεν κρίνεται ιδιαίτερα πειστικό για τους εξής λόγους:
α. αλλοιώνει τη θέση του Σωκράτη αποδεικνύοντας τελικά μια άποψη που ο ίδιος πιστεύει και θεωρεί δεδομένη,
β. χρησιμοποιεί ρητορική ερώτηση και μια σειρά εφτά διαδοχικών υποθέσεων, από τις οποίες προκύπτει μια θέση που ο ίδιος θεωρεί δεδομένη χωρίς να προσκομίζει άλλα αποδεικτικά στοιχεία,
γ. χρησιμοποιεί (όπως και στην 5η ενότητα) δεοντολογική διατύπωση («πρέπει να μετέχουν, πρέπει να ενεργεί, πρέπει να τον διδάσκουμε και να τον τιμωρούμε, πρέπει να εκδιώκουμε»), η οποία δεν έχει αποδεικτική ισχύ, καθώς αναφέρει τι πρέπει να συμβαίνει και όχι τι συμβαίνει στην πραγματικότητα,
δ. θεωρεί ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται, επειδή η πολιτεία επιβάλλει ποινές σε όποιον αδιαφόρησε να την αποκτήσει. Η θέση αυτή, όμως, δεν έχει αποδειχθεί (σόφισμα λήψεως του ζητουμένου).
8. Ποια εκφραστικά μέσα χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να καταλήξει στο πρώτο του συμπέρασμα; Τι φανερώνουν;
Τα εκφραστικά μέσα που χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να καταλήξει στο πρώτο του συμπέρασμα είναι τα εξής:
α. μια ρητορική ερώτηση («υπάρχει ένα πράγμα στο οποίο είναι αναγκαίο να μετέχουν όλοι οι πολίτες, προκειμένου να είναι δυνατή η ύπαρξη πόλεως, ή δεν υπάρχει;»),
β. εφτά διαδοχικές υποθετικές προτάσεις («εάν …»), που διατυπώνονται με ρητορικό τρόπο και εκλαμβάνονται ως δεδομένες θέσεις,
γ. επαναλήψεις,
δ. πλατειασμοί
Όλοι αυτοί οι εκφραστικοί τρόποι χρησιμοποιούνται πιθανόν για λόγους εντυπωσιασμού ή αποδεικνύουν την αμηχανία και τη δυσκολία του σοφιστή να πείσει τον αντίπαλό του.
9. Παρουσιάστε αναλυτικά τις τρεις βαθμίδες εκπαίδευσης στην αρχαία Αθήνα (ηλικία, φορείς αγωγής, στόχους και μεθόδους).
Η 1η βαθμίδα εκπαίδευσης («Στην πραγματικότητα … σαν δέντρο που λυγίζει και γέρνει.») αφορά τη νηπιακή ηλικία (ως 6 ή 7 ετών), μέχρι δηλαδή να πάνε τα παιδιά στο σχολείο. Την εκπαίδευσή τους αναλαμβάνουν οι γονείς, η παραμάνα και ο παιδαγωγός. Η παραμάνα ήταν δούλη ή φτωχή ελεύθερη, έμμισθη, που φρόντιζε μαζί με τη μητέρα τα παιδιά στη βρεφική και νηπιακή ηλικία. Η γυναίκα που θήλαζε το βρέφος ονομαζόταν «τίτθη», και εκείνη που είχε τη γενική φροντίδα του παιδιού, «τιθήνη» ή «τροφός». Ο παιδαγωγός ήταν δούλος που συνόδευε το παιδί στους περιπάτους και αργότερα στο σχολείο, το συμβούλευε και επέβλεπε τη μελέτη των μαθημάτων του και τη συμπεριφορά του. Όσον αφορά το στόχο σ’ αυτό το στάδιο εκπαίδευσης ήταν η μετάδοση ηθικών αξιών και οι μέθοδοι για την επίτευξή του οι νουθεσίες, η διδασκαλία, οι απειλές και τα χτυπήματα.
Η 2η βαθμίδα εκπαίδευσης («Κι ύστερα … να γίνει παρόμοιος.») αφορούσε την παιδική και
εφηβική ηλικία, δηλαδή από 6 ή 7 έως 18 ετών. Την εκπαίδευσή τους αναλάμβαναν οι δάσκαλοι και συγκεκριμένα, ο γραμματιστής, ο κιθαριστής και ο παιδοτρίβης. Ο γραμματιστής δίδασκε ανάγνωση, αριθμητική και γραφή. Συνήθιζε τα παιδιά να απομνημονεύουν και να απαγγέλλουν ποιήματα μεγάλων ποιητών, από τα οποία οι μαθητές αντλούσαν συμβουλές, διδάγματα και πρότυπα που ήθελαν να μιμηθούν. Ο κιθαριστής δίδασκε τραγούδι αλλά και την τέχνη του αυλού, της κιθάρας και της λύρας. Η μουσική είχε σπουδαία θέση στην εκπαίδευση των νέων. Πίστευαν ότι συνέβαλλε στην ημέρωση της ψυχής και στη διαμόρφωση εύρυθμου χαρακτήρα μεταδίδοντας την αίσθηση του μέτρου και της ισορροπίας. Ο παιδοτρίβης αναλάμβανε την εκγύμναση των νέων στην «παλαίστρα», ένα τετράγωνο γήπεδο περιτριγυρισμένο από τοίχους. Οι Αθηναίοι στόχευαν στη σύζευξη υγιούς ψυχής και υγιούς σώματος («νοῦς ὑγιὴς ἐν σώματι ὑγιεῖ»). Σ’ αυτό το στάδιο εκπαίδευσης στόχος ήταν πρωτίστως η «εὐκοσμία» των παιδιών, δηλαδή τρόποι καλής συμπεριφοράς, και δευτερευόντως, η ανάγνωση και η αποστήθιση ποιημάτων μεγάλων ποιητών, η γραφή και η μουσική. Οι μέθοδοι που ακολουθούνταν ήταν η διδασκαλία και η μίμηση προτύπων αρχαίων ηρώων, προκειμένου να τα ενστερνιστούν. Σ’ αυτό το σημείο παρεμβάλλεται και μια άλλη βαθμίδα εκπαίδευσης που δεν περιλαμβάνεται στο απόσπασμα που παρατίθεται στο σχολικό εγχειρίδιο: πρόκειται για την ανώτατη εκπαίδευση, δηλαδή τη μαθητεία κοντά σε φιλοσόφους, σοφιστές και ρητοροδιδασκάλους.
Η 3η βαθμίδα εκπαίδευσης («Και όταν πια φύγουν… στην ευθεία.») αφορούσε την ενήλικη ζωή. Φορέας αγωγής ήταν η πολιτεία, που στόχευε να μάθει τους πολίτες και τους άρχοντες να υπακούουν στους νόμους. Στους παραβάτες των νόμων επιβάλλονταν κυρώσεις, που ονομάζονταν «εὐθῦναι».
10. Ποια ήταν τα βασικά γνωρίσματα του εκπαιδευτικού συστήματος της αρχαίας Αθήνας;
α. η αγωγή των Αθηναίων πολιτών ήταν μια διαδικασία που διαρκούσε όλη τους τη ζωή. Επρόκειτο δηλαδή για μια διά βίου μάθηση.
β. η εκπαίδευση είχε ιδιωτικό χαρακτήρα και, επομένως, απευθυνόταν κυρίως στις εύπορες οικογένειες. Η διδασκαλία γινόταν στο σπίτι του μαθητή ή του δασκάλου, ενώ το περιεχόμενο της εκπαίδευσης δεν ήταν σαφώς καθορισμένο από την πολιτεία αλλά εξαρτιόταν από το κριτήριο του δασκάλου ή της οικογένειας.
γ. το περιεχόμενο της εκπαίδευσης ήταν κυρίως ηθοπλαστικό, αφού αποσκοπούσε στο να διαμορφωθούν ηθικά ενάρετοι άνθρωποι. Αυτό υποδηλώνεται σε όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσης. Συγκεκριμένα, στην πρώτη βαθμίδα οι φορείς αγωγής επιδίδονταν στη μετάδοση βασικών αρχών ηθικής συμπεριφοράς. Στη δεύτερη βαθμίδα, ο δάσκαλος φρόντιζε περισσότερο για την «εὐκοσμία», την ευπρεπή δηλαδή συμπεριφορά των παιδιών, και λιγότερο για τη μετάδοση γνώσεων. Τέλος, στην τρίτη βαθμίδα, η υπακοή στους νόμους είχε ως στόχο να ρυθμίσει τη συμπεριφορά των πολιτών, ώστε να αναπτυχθούν μεταξύ τους σχέσεις συνεργασίας, αλληλεγγύης και αλληλοσεβασμού. Χαρακτηριστικό είναι μάλιστα το γεγονός ότι οι νόμοι αναγράφονταν σε ξύλινες πινακίδες και τοποθετούνταν σε δημόσιο χώρο, για να μπορούν να τους διαβάζουν όλοι οι πολίτες.
11. Ποιο είναι το επιχείρημα που χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να αποδείξει ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται; Αξιολογήστε το.
Αφού ο Πρωταγόρας μίλησε διεξοδικά για το εκπαιδευτικό σύστημα της Αθήνας και τις βαθμίδες που περιλαμβάνει, καταλήγει στο φυσικό επακόλουθο ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται. Πιο συγκεκριμένα, υποστηρίζει ότι δεν είναι δυνατόν να μη διδάσκεται η πολιτική αρετή, εφόσον καταβάλλονται τόσες προσπάθειες από τους ανθρώπους και σε ιδιωτικό και σε δημόσιο επίπεδο για τη μετάδοσή της. Αν οι άνθρωποι θεωρούσαν ότι η αρετή δε διδάσκεται, θα ήταν μάταιο να το προσπαθούν μέσω της παιδείας.
Αν επιχειρούσαμε να αξιολογήσουμε το επιχείρημα του Πρωταγόρα, θα παρατηρούσαμε τα εξής:
α. Κάποιοι μελετητές θεωρούν πειστικό το συμπέρασμα του Πρωταγόρα, καθώς στηρίζεται σε πραγματικά γεγονότα.
β. Άλλοι, πάλι, μελετητές το θεωρούν μη πειστικό για τους εξής λόγους:
· το συμπέρασμα διατυπώνεται και πάλι μέσω μιας ρητορικής ερώτησης, η απάντηση στην οποία θεωρείται δεδομένη χωρίς να προσκομίζονται άλλα αποδεικτικά στοιχεία,
· ο Πρωταγόρας θεωρεί ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται, επειδή γίνονται προσπάθειες να διδαχθεί και σε ιδιωτικό και σε δημόσιο επίπεδο. Η θέση αυτή, όμως δεν έχει αποδειχθεί (σόφισμα λήψεως του ζητουμένου).
Από τα ΨΗΦΙΑΚΑ ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ του Υπουργείου Παιδείας
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου