Πνευματικός άνθρωπος ή διανοούμενος είναι αυτός που ασχολείται με τα κοινωνικά, πολιτιστικά και ηθικά προβλήματα, με την έρευνα της αλήθειας, τη γνώση και το πνεύμα του ανθρώπου (οι φιλόσοφοι, οι ποιητές, οι διακεκριμένοι συγγραφείς, οι καλλιτέχνες, οι επιστήμονες ή καθηγητές Πανεπιστημίων, οι θρησκευόμενοι που προβληματίζονται με κριτικό πνεύμα πάνω στα προβλήματα της ζωής, αυτοί που ενδιαφέρονται, πέρα από τα ατομικά τους, για τα γενικότερα προβλήματα του ανθρώπου).
ΤΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΩΝ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΩΝ ΑΝΘΡΩΠΩΝ
α. πνευματική καλλιέργεια:
1. Πλήρης επιστημονική κατάρτιση.
2. Πολύπλευρη μόρφωση, πνευματική συγκρότηση, έλλειψη δογματισμού.
3. Αυτογνωσία, απαλλαγή από προλήψεις και δεισιδαιμονίες
β. κοινωνικές αρετές:
1. Κοινωνικά ενδιαφέροντα, αλτρουισμός, διαλλακτικότητα.
2. Θάρρος, παρρησία, γενναιότητα, ισχυρή βούληση.
3. Κοινωνική συνείδηση.
γ. ηθικές αρχές:
1. Ευσυνειδησία, ανιδιοτέλεια.
2. Διαπνέονται από ανθρωπιστικά ιδανικά.
δ. υγιής πολιτική συνείδηση:
1. Πολιτικά ενδιαφέροντα.
2. Δημοκρατικές αντιλήψεις
3. Ενεργός συμμετοχή στα πολιτικά πράγματα.
ε. πολιτιστικά ενδιαφέροντα:
1. Σεβασμός αλλά συγχρόνως και κριτική στάση απέναντι στην παράδοση.
2. Αισθητική αγωγή και καλλιέργεια.
Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΩΝ ΑΝΘΡΩΠΩΝ
α. στην κοινωνική ζωή:
1. Αφυπνίζουν τις νωθρές συνειδήσεις
2. Λειτουργούν με πνεύμα συλλογικότητας, αλλά ταυτόχρονα διατηρούν την προσωπική τους αυτονομία.
3. Με τη διορατικότητά τους εντοπίζουν τα μεγάλα κοινωνικά προβλήματα, αποκαλύπτουν τα αίτιά τους και αναζητούν λύσεις
4. Κρατούν την ισορροπία στις αντίρροπες κοινωνικές δυνάμεις, γιατί ως γνώστες των ανθρώπινων πραγμάτων, με τη προσωπικότητά τους, καθοδηγούν τους πολίτες προς την πρόοδο.
5. Καθιστούν τους ανθρώπους ικανούς να παίρνουν αποφάσεις και να είναι υπεύθυνοι γι’ αυτές.
6. Προβάλλουν πρότυπα, ιδανικά και αξίες.
7. Αγωνίζονται για τη διασφάλιση των κοινωνικών δικαιωμάτων (ισότητα, δικαιοσύνη κλπ).
β. στην πνευματική ζωή:
1. Ενδιαφέρονται για τη γενίκευση της ανθρωπιστικής παιδείας.
2. Μετουσιώνουν τα στοιχεία της παράδοσης με τη δυναμική της εποχής τους, προβάλλοντας νέες ιδέες στην κοινωνία.
3. Συμβάλλουν στην πνευματική καλλιέργεια του ευρύτερου κοινωνικού συνόλου, καταπολεμώντας την άγνοια, την αμάθεια, τις προλήψεις, τις δεισιδαιμονίες και το δογματισμό.
4. Εκλαϊκεύουν την επιστημονική γνώση και την καθιστούν προσιτή στο ευρύτερο κοινωνικό σύνολο.
γ. στην πολιτική:
1. Διαπνέονται από δημοκρατικά ιδεώδη και αγωνίζονται για την προάσπιση των ανθρώπινων δικαιωμάτων.
2. Στηλιτεύουν και αποκαλύπτουν τα αρνητικά φαινόμενα της πολιτικής, όπως τη δημαγωγία και το λαϊκισμό.
3. Δεν πρέπει να ξεχωρίζουν από το κοινωνικό σύνολο και να εκπροσωπούν μια ταξική ιδεολογία, «στρατευμένοι» σε κομματικές σκοπιμότητες.
δ. στη διεθνή πραγματικότητα:
1. Αγωνίζονται για την εδραίωση της παγκόσμιας ειρήνης.
2. Εναντιώνονται σε ρατσιστικές αντιλήψεις, εθνικιστικές προκαταλήψεις, συμβάλλοντας στη συνεργασία και τη φιλία των λαών.
3. Αποκαλύπτουν τους στόχους της επιχειρούμενης παγκοσμιοποίησης που προκαλεί ανισότητες και οδηγεί στην απώλεια της εθνικής ιδιαιτερότητας.
ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΜΑΣ ΠΟΥ ΑΠΑΙΤΟΥΝ ΤΗΝ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ ΤΩΝ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΩΝ ΑΝΘΡΩΠΩΝ
· Εθνικιστικά πάθη
· Απειλή ή έκρηξη πολέμων
· Γενοκτονίες
· Ρατσιστικές προκαταλήψεις
· Εκμετάλλευση
· Ολοκληρωτικά καθεστώτα
· Κρίση Δημοκρατικών θεσμών
· Πυρηνική απειλή
· Κοινωνικές και περιφερειακές ανισότητες (τρίτος κόσμος, βορράς νότος κλπ)
· Κρίση της παράδοσης
· Πολιτιστική αλλοτρίωση των μικρών χωρών
· Καταστροφή φυσικού περιβάλλοντος
Η ΑΠΟΣΤΟΛΗ ΤΩΝ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΩΝ ΑΝΘΡΩΠΩΝ ΣΤΟ ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΔΙΕΘΝΙΣΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ
Στην εποχή της έντονης αλληλεπίδρασης των λαών ο πνευματικός άνθρωπος υπερασπίζει από τη θέση του τη συναδέλφωσή των λαών για την επικράτηση της παγκόσμιας ειρήνης. Για να καταστεί αυτό πιο σαφές αναφέρουμε ότι ο ίδιος καταδικάζει φαινόμενα πάταξης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων από τους «ισχυρούς» προς τους «αδύνατους». Επίσης, δε μένει αμέτοχος στην έξαρση και άλλων προβλημάτων παγκόσμιας εμβέλειας, όπως το οικολογικό, το ενεργειακό, η πείνα των τριτοκοσμικών χωρών αλλά επισημαίνει τη σοβαρότητά τους από τη θέση του ποιητή, του ιστορικού, του φιλοσόφου, του δημοσιογράφου, του μουσικού προτείνοντας παράλληλα κάποιες λύσεις. Επομένως, αποτελεί το θεματοφύλακα του διεθνούς δικαίου.
Ο βαθιά σκεπτόμενος άνθρωπος κρίνει αναγκαία τη διαφύλαξη της πολιτισμικής φυσιογνωμίας της κάθε χώρας χωριστά στο πλαίσιο της παγκοσμιοποίησης. Ο ίδιος ως άριστος γνώστης της γλώσσας του, της ιστορίας του, των ηθών του τόπου του δε θεωρεί γόνιμη την αφομοίωση των λαών από τους πανίσχυρους. Αντί αυτού, άποψή του είναι η διατήρηση της εθνικής φυσιογνωμίας / εθνικής ταυτότητας / της ευρείας παράδοσης μιας χώρας για την αποφυγή κάθε είδους εκμετάλλευσης των ανεπτυγμένων λαών προς τους αναπτυσσόμενους. Καταδικάζει, λοιπόν, την ξενομανία / τον άγονο μιμητισμό του τρόπου ζωής, του τρόπου διασκέδασης, του τρόπου σκέψης ως βασική στάση των νέων που άκριτα υιοθετούν κάθε τι ξενικό.
ΛΟΓΟΙ ΠΟΥ ΠΑΡΑΓΚΩΝΙΖΟΝΤΑΙ ΣΗΜΕΡΑ ΟΙ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ
Η εποχή μας δεν μπορεί να χαρακτηριστεί εποχή ενδυνάμωσης της σφαιρικής της ανθρωπιστικής παιδείας της ολόπλευρης μόρφωσης αλλά εποχή επικράτησης της εξειδίκευσης και επομένως της πνευματικής μονομέρειας. Υπό αυτό το πρίσμα, οι άνθρωποι της διανόησης πρέπει να αναλάβουν πιο ενεργητικό ρόλο μιας που η υπερειδίκευση καθιστά πιο εύκολη την αποπνευματοποίηση του σύγχρονου ατόμου και πιο ολοκληρωτική την ιδεολογική του σύγχυση. Μόνο έτσι θα περιορίσουν την διανοητική νωθρότητα της κοινωνίας τους που κατακλύζεται από τις νέες, εύπεπτες αξίες των ΜΜΕ.
Στα ΜΜΕ είναι δικαιολογημένο να αναζητηθούν κάποιοι λόγοι κατολίσθησης της πνευματικής ηγεσίας. Στην τηλεόραση, στον τύπο, στο ραδιόφωνο δεν προσκαλούνται συχνά πνευματικοί άνθρωποι, τους οποίους ο καθένας μας θα μπορούσε να γνωρίσει, να εντυπωσιαστεί από την πνευματική του διαύγεια και γιατί όχι να ακολουθήσει το διαφορετικό τρόπο θεώρησης των πραγμάτων που αυτός προτείνει. Δυστυχώς, τα ΜΜΕ μεταγγίζουν διαβρωτικές αξίες (πχ: το έχειν, το καταναλώνειν και όχι το είναι), αναδεικνύουν είδωλα αμφιβόλου ποιότητας και προβάλλουν πρότυπα ζωής χωρίς κανένα νόημα.
Πρόσθετα γνωρίσματα της εποχής μας δυσκολεύουν την ανάδειξη του έργου του πνευματικού ατόμου. Ο ορθολογισμός που επιβάλλει η τεχνολογική έκρηξη, η βιομηχανοποιημένη ζωή που δεν αφήνει περιθώρια για πνευματικές αναζητήσεις, η ιδιοτέλεια και ο ατομισμός και όχι η ποιοτική συνύπαρξη με τους άλλους συνθέτουν το πλαίσιο της σύγχρονης κοινωνίας. Σε αυτό, οι πνευματικοί άνθρωποι εύκολα αποστασιοποιούνται/ τίθενται στο περιθώριο.
ΚΕΙΜΕΝΟ: Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΔΙΑΝΟΟΥΜΕΝΩΝ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΜΑΣ
Για να απαντήσει κανείς στο ερώτημα, ποιος είναι ο ρόλος των διανοουμένων της εποχής μας, πρέπει να έχει διευκρινίσει τι εννοεί με τον όρο "διανοούμενος".
Συνήθως προϋποθέτουμε ότι ένας διανοούμενος πρέπει να είναι ένας άνθρωπος μορφωμένος. Όμως κάθε μορφωμένος δεν είναι και διανοούμενος. Από τον διανοούμενο δεν περιμένει κανείς απλώς να έχει πλούσιες γνώσεις, να είναι καλλιεργημένος ή να κατέχει μια ειδικότητα. Γιατί ο διανοούμενος είναι, όπως δηλώνει και η λέξη, ένας άνθρωπος, που διανοείται κι αυτό σημαίνει, ότι είναι ένας άνθρωπος, που δεν δέχεται τα πράγματα, όπως του προσφέρονται, αλλά τα περνά μέσ' από τη δοκιμασία της δικής του διάνοιας — είναι με άλλα λόγια ένα πνεύμα κριτικό όχι μόνο σε ό,τι αφορά τους άλλους αλλά και σ' ό,τι αφορά τον εαυτό του.
Η κριτική στάση του διανοούμενου τον συνδέει με την διαμαρτυρία. Επειδή ασκώντας κριτική δεν συμβιβάζεται με τα καθιερωμένα, ο διανοούμενος επαναστατεί και διαμαρτύρεται. Το καθιερωμένο σε όλους τους τομείς μοιάζει να είναι ένα σύστημα προσαρμογής δοσμένο από πριν, που λειτουργεί σαν ένας μηχανισμός. Ο διανοούμενος στη δεδομένη περίπτωση αντιπροσωπεύει το πρόσωπο, που αντιστέκεται στον μηχανισμό των θεσμών. Η διαμαρτυρία του είναι μια στάση αρνήσεως, όμως αποτελεί προϋπόθεση για μια θετική αντιμετώπιση, γιατί αίρει την παθητική αδιαφορία, με την οποία οι μάζες δέχονται τα πράγματα.
Η κριτική στάση εξ άλλου προβαίνει μέσ' από μιαν απόσταση. Σε μιαν εποχή σαν τη δική μας, που ο άνθρωπος δεν έχει σχεδόν άλλη εκλογή παρά μόνον ανάμεσα στο πνεύμα της συλλογικής συμπεριφοράς ή της απομόνωσης, το να πάρει κανείς απόσταση από τα πράγματα είναι δύσκολο: γιατί απόσταση αφ' ενός σημαίνει διάσταση προς την παθητική προσαρμογή, αφ' ετέρου όμως δεν σημαίνει και ρήξη με την πραγματικότητα. Ο διανοούμενος έχει την δύναμη να αποσπάται από τα πράγματα — τις πολιτικές θέσεις, τις καλλιτεχνικές τεχνοτροπίες, τα αξιώματα της συμβατικής ηθικής, τους κοινωνικούς θεσμούς και τα λογής συνθήματα, όχι για να μείνει έξω από την πρακτική ζωή αλλά για να αναμετρηθεί μαζί της. Η θέση του διανοούμενου μοιάζει κατά πολύ μ' εκείνη του Σωκράτη. Ξεχωρίζοντας από τους πολλούς δεν είναι ένας επαΐων (επαΐων αυτός που αισθάνεται, καταλαβαίνει, ξέρει), δεν είναι ο ειδικός μιας τέχνης, αλλά αυτός, που ανοίγεται προς το όλον κινδυνεύοντας όμως να χαθεί μέσα στην αοριστία. Για να μη χαθεί μέσα στην αοριστία —την ανεύθυνη θεωρητικολογία — ο διανοούμενος σήμερα χρειάζεται πάνω απ' όλα μιαν υπεύθυνη περισυλλογή. Ο διασκορπισμός της εποχής μας δεν εμφανίζεται μόνο μέσα στην αύξουσα εξειδίκευση, αλλά και μέσα στην καταναλωτική συνείδηση του σημερινού ανθρώπου στη σχέση του με τα αγαθά, που του προσφέρονται στον τομέα της διαβιώσεως ή της ψυχαγωγίας.
Για την περισυλλογή του αυτή, που είναι διπλή, δηλ. αφορά τα γύρω του και τον εαυτό του, ο διανοούμενος της εποχής μας έχει λοιπόν να παλαίψει σκληρά. Η περισυλλογή του δεν είναι μια ασκητική φυγή, είναι μια υπεύθυνη περισυλλογή, που κατορθώνει να ξεπεράσει την επικαιρότητα και να προσδώσει στη στιγμή το βάθος της μνήμης και του σχεδιασμού. Τον διανοούμενον, αν είναι ζωντανός πνευματικός άνθρωπος, δεν τον ενδιαφέρει τόσο το παρελθόν και το μέλλον όσο το παρόν. Το παρόν είναι αυτό, μέσα στο οποίο δοκιμάζεται.
ΑΡΘΡΟ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ «ΤΟ ΒΗΜΑ»: ΟΙ ΑΧΡΗΣΤΟΙ ΔΙΑΝΟΟΥΜΕΝΟΙ
Πού πήγαν οι διανοούμενοι; Αναρωτήθηκαν αρθρογράφοι της εφημερίδας μας τις προηγούμενες ημέρες, εκφράζοντας μάλλον την ανησυχία τους για την απουσία ενός στοχαστικού λόγου κριτικής αλλά και για όσα συμβαίνουν στη χώρα μας τον τελευταίο καιρό. Η ερώτησή τους είναι βεβαίως ρητορική. Οι διανοούμενοι υπάρχουν, εκφράζονται, γράφουν άρθρα σε εφημερίδες, σε περιοδικά, κάνουν διαλέξεις, παρεμβάσεις σε ημερίδες και συνέδρια, γράφουν και εκδίδουν βιβλία. Η ερώτηση που πρέπει να τεθεί λοιπόν είναι όχι πού πήγαν οι διανοούμενοι αλλά γιατί δεν ακούγονται. Δηλαδή το θέμα είναι γιατί οι διανοούμενοι έχουν πάψει πια να έχουν οργανική θέση και οργανικό ρόλο στην κοινωνία μας, να είναι δημόσιοι διανοούμενοι, αν μπορούμε να αποδώσουμε έτσι το αγγλοσαξωνικό «public intellectuals». Και λέγοντας οργανικό ρόλο δεν εννοώ να κινητοποιούν τις μάζες ή να προκαλούν κοινωνικές κινήσεις, αλλά να μπορούν να καθορίζουν, σε μικρό ή μεγάλο βαθμό, τους όρους και τα θέματα του δημόσιου διαλόγου.
Αν δεν με απατά η μνήμη μου, πρέπει να πάμε πολλά χρόνια πίσω για να βρούμε παρεμβάσεις διανοουμένων με κοινωνικό αποτύπωμα και κοινωνικό αντίκτυπο. Δεν θα πάω βέβαια τόσο πίσω, στη δικτατορία των συνταγματαρχών, για παράδειγμα, και στην καταλυτική παρέμβαση του Γιώργου Σεφέρη, με εκείνη την τόσο ηχηρή φράση ότι ξαναγυρίζει στη σιωπή του. Θα πάω στη διαμαρτυρία διανοουμένων, με επικεφαλής έναν άλλον νομπελίστα ποιητή, τον Οδυσσέα Ελύτη, για τα φαινόμενα παρακμής και εκφυλισμού του δημόσιου βίου και της πολιτικής ζωής στην τελευταία περίοδο του Ανδρέα Παπανδρέου. Από τότε ο οργανικός ρόλος των διανοουμένων αρχίζει να φθίνει, μέχρι ολικής εκλείψεως όσον αφορά τη θέση τους στον δημόσιο διάλογο.
Αυτό συμβαίνει διότι στη χώρα μας ο μόνος μηχανισμός δημόσιου διαλόγου είναι τα Μαζικά Μέσα Ενημέρωσης, ιδιαίτερα η ιδιωτική τηλεόραση. Δεν είναι τυχαίο ότι η φθίνουσα πορεία του δημόσιου ρόλου των διανοουμένων αρχίζει το 1989, με την εμφάνιση της ιδιωτικής τηλεόρασης. Το μέσο αυτό, που είναι τελικά το μόνο που έχει τη δύναμη να κάνει το λεγόμενο «agenda setting», έχει αποκλείσει τους διανοούμενους. Αλλά νομίζω ότι και οι διανοούμενοι είναι απρόθυμοι να πάρουν μέρος στις λεγόμενες εκπομπές λόγου.
Το φαινόμενο δεν είναι μόνο ελληνικό. Η εικόνα του Ζαν Πολ Σαρτρ πάνω σ΄ ένα βαρέλι στα εργοστάσια της Ρενό ανήκει στο πολύ μακρινό παρελθόν. Και οι δημόσιοι διανοούμενοι, τύπου Μπερνάρ Ανρί Λεβί, δεν είναι παρά μιντιακές καρικατούρες που δημιουργούν το άλλοθι ενός δημοκρατικού διαλόγου όπου εκπροσωπείται και η σκέψη ή ο στοχασμός.
| |
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου