Μάθημα δημοκρατίας: έκθεση - έκφραση Γ Λυκείου

Μάθημα Δημοκρατίας

ΚΕΙΜΕΝΟ

Ψίθυροι κυκλοφορούν απειλητικά, τις τελευταίες αυτές μέρες, για επικείμενες "εκκαθαρίσεις" στο Πανεπιστήμιο. Το γεγονός ότι μεταξύ των ονομάτων των υπό απόλυση καθηγητών αναφέρεται και το δικό μου -και αυτό δεν το θεωρώ διόλου περίεργο- μου παρέχει το δικαίωμα και μου επιβάλλει το καθήκον να σας καταστήσω, σήμερα που βρίσκομαι ακόμη κοντά σας, κοινωνούς ορισμένων σκέψεών μου που ίσως δεν θα μπορώ να σας τις πω αύριο [...]

Θα μιλήσω χωρίς περιστροφές για την ηθικοπολιτική πλευρά του ζητήματος. Κάτω από τις συνθήκες που ζούμε η σιωπή δεν είναι "χρυσός"~ είναι "λίβανος και σμύρνα". Διότι η σιωπή μπορεί να ερμηνευθεί σαν αποδοχή ή συναίνεση: "ο σιωπών δοκεί συναινείν", qui tacet consentire videtur (=όποιος σιωπά φαίνεται ότι συναινεί), κατά το ρωμαϊκό δίκαιο. Δεν έχω λοιπόν το δικαίωμα να σιωπήσω, αφού σωπαίνοντας θα εμφανιζόμουν ως αποδεχόμενος ή ανεχόμενος τα όσα γίνονται. Υπάρχουν στη ζωή, την ατομική και την κοινωνική, στιγμές που πρέπει κανείς να πει το μεγάλο "ναι" ή το μεγάλο "όχι".

Σε τέτοιες στιγμές, σαν τις τωρινές, το ουσιώδες είναι, πιστέψτε με, να προστατεύσει κανείς τον εαυτό του, όχι από τη δίωξη, αλλά από τον εξευτελισμό. Να περισώσει την αξιοπρέπειά του ως ανθρώπου, ως πολίτη, ως επιστήμονα. Και έτσι να περιφρουρήσει, επίσης, το κύρος της πανεπιστημιακής έδρας που έχει την τιμή να κατέχει, η οποία, ως έδρα της πολιτικής ελευθερίας, είναι φυσικό, εφόσον βρίσκεται στο ύψος της, να δέρνεται από τις πολιτικές καταιγίδες...

Φαίνεται ότι ήδη έφτασε η ώρα να εφαρμοσθούν οι υποθήκες που έχουν εξαγγελθεί. Σε ό,τι με αφορά, το ξαναδηλώνω: όσο θα μπορώ να διδάσκω το μάθημα του Συνταγματικού Δικαίου, θα το διδάσκω σαν μάθημα της πολιτικής ελευθερίας. Αν δε το αποψινό μου μάθημα συμβεί να είναι το τελευταίο, θα ήθελα να σας παρακαλέσω να κρατήσετε από τη διδασκαλία μου την ουσία της: τη σημασία της πολιτικής ελευθερίας, ως ιστορικής κατακτήσεως για την παραπέρα εξέλιξη του κοινωνικού βίου και ως προϋποθέσεως για τη γενικότερη απελευθέρωση και καταξίωση του ανθρώπου. Και επειδή θεωρία και πράξη είναι αλληλένδετες, το ουσιώδες είναι να μείνει κανείς ελεύθερος, όρθιος και αλύγιστος απέναντι στους καταναγκαστικούς και ιδεολογικούς μηχανισμούς των κρατούντων.

Μην επιτρέψετε να σας εξανδραποδίσουν. Διατηρήστε, μέσα στους ζοφερούς και άρρωστους καιρούς, άγρυπνη και ανυπόταχτη τη σκέψη σας, περιφρουρήστε την άγια υγεία και ρωμαλεότητα της ψυχής σας, κρατήστε στητό και αγέρωχο το ωραίο ανάστημά σας. Και αν η Εξουσία, που την συμφέρει να έχει παθητικούς και πολιτικά αδιάφορους υπηκόους, σας πει ότι, έτσι κάνοντας, δεν είστε φρόνιμοι και νομοταγείς πολίτες, αποδείξτε της ότι καλός πολίτης είναι μόνον ο ελεύθερος πολίτης, ο συνειδητός, ενεργός και υπεύθυνος πολίτης. Και θυμίστε της ότι ο Περικλής είχε πει στον "Επιτάφιο": όποιος αδιαφορεί για τα πολιτικά πράγματα του τόπου του είναι, όχι φιλήσυχος, αλλ' άχρηστος, "αχρείος" πολίτης. Και μη ξεχνάτε, στις σημερινές δύσκολες για την Πατρίδα μας και το Λαό μας περιστάσεις, τα λόγια του ποιητή - και θέλω μ' αυτά να σας αποχαιρετήσω:

"Όσοι το χάλκεον χέρι
βαρύ του φόβου αισθάνονται,
ζυγόν δουλείας ας έχωσι~
θέλει αρετήν και τόλμην
η Ελευθερία".

Το κείμενο αποτελεί απόσπασμα από το τελευταίο μάθημα στους φοιτητές της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης του Συνταγματολόγου Αριστόβουλου Μάνεση, πριν συλληφθεί το 1968 από το δικτατορικό καθεστώς για τις δημοκρατικές του ιδέες. Δημοσιεύτηκε στο βιβλίο του "Συνταγματική Θεωρία και Πράξη", Θεσσαλονίκη 1980, με τίτλο "Το τελευταίο μάθημα επί δικτατορίας".

Α. Η τάξη σας ετοιμάζει ένα αφιέρωμα για το περιοδικό του σχολείου σας, με αφορμή την επέτειο της εξέγερσης του Πολυτεχνείου, για το ρόλο των μελών της εκπαιδευτικής κοινότητας στην αντίσταση κατά της δικτατορίας. Ετοιμάστε μία σύντομη παρουσίαση του κειμένου (80-100 λέξεις) στην ομάδα σύνταξης, προκειμένου να αποφασισθεί αν αυτό θα συμπεριληφθεί στο αφιέρωμα (προσχεδιασμένος προφορικός λόγος).

Μονάδες 25

Β1. Αναλύστε τη δομή της δεύτερης παραγράφου του κειμένου. Με ποια μέθοδο είναι ανεπτυγμένη;

Μονάδες 5

Β2. Από ποιες ενδείξεις της μορφής και του περιεχομένου συμπεραίνει κανείς ότι το κείμενο αποτελεί ομιλία;

Μονάδες 5

 Β3. Σχολιάστε τους τρόπους πειθούς της τελευταίας παραγράφου του κειμένου. Θεωρείτε ότι επιτυγχάνουν το στόχο τους;

Μονάδες 5

Β4. εκκαθαρίσεις, κοινωνούς, συναίνεση, υποθήκες, εξανδραποδίσουν: Δώστε από ένα συνώνυμο.

Μονάδες 5

Β5. "Σε τέτοιες στιγμές, σαν τις τωρινές, το ουσιώδες είναι, πιστέψτε με, να προστατεύσει κανείς τον εαυτό του, όχι από τη δίωξη, αλλά από τον εξευτελισμό. Να περισώσει την αξιοπρέπειά του ως ανθρώπου, ως πολίτη, ως επιστήμονα": Πώς αντιλαμβάνεστε το περιεχόμενο της περικοπής; Αναπτύξτε τις απόψεις σας σε μία παράγραφο.

                                                                                                                                     Μονάδες 5

Γ. ΕΚΘΕΣΗ

Στο κείμενο που διαβάσατε ένας πανεπιστημιακός δάσκαλος διακηρύσσει με θέρμη το χρέος του να μη σιωπά όταν η πολιτική συγκυρία υπονομεύει το αγαθό της πολιτικής ελευθερίας. Ωστόσο, αν και αυτή είναι μια πρωταρχική υποχρέωση του επιστήμονα, δεν είναι η μοναδική. Γράψτε ένα κείμενο που να προσδιορίζει τις ηθικές και άλλες υποχρεώσεις του επιστήμονα απέναντι στην κοινωνία που υπηρετεί. Υποθέστε ότι το κείμενο θα αποτελέσει ανακοίνωση των μαθητών του σχολείου σας σε ένα επιστημονικό συνέδριο με τίτλο: "Οι μαθητές για την επιστήμη".

                                                                                                                                                                                 Μονάδες 50

ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ

Α. ΠΕΡΙΛΗΨΗ

Λοιπόν, όπως είπαμε το κείμενο παρουσιάζει το χρέος του πανεπιστημιακού δασκάλου και των μελών της ακαδημαϊκής κοινότητας να μην μένουν αδρανείς όταν τους στερείται η πολιτική τους ελευθερία. Ο ομιλητής διακηρύσσει την απόφασή του να μη σιωπήσει, διότι υπό τις συνθήκες που επικρατούν η σιωπή θα ισοδυναμούσε με ανοχή στο καθεστώς. Σε τέτοιες στιγμές, το καθήκον όλων, λέει ο ομιλητής, είναι να προστατεύσουν την αξιοπρέπειά τους και να δείξουν έμπρακτα το σεβασμό τους στις αξίες και τα ιδανικά που υπηρετούν. Τελειώνοντας προτρέπει το ακροατήριό του να διατηρήσει άκαμπτο το φρόνημά του, υπενθυμίζοντας τις σχετικές υποθήκες του Περικλή και στίχους του Κάλβου.

Β1. Δομή 2ης παραγράφου:

Μεταβατική πρόταση: "Θα μιλήσω ... του ζητήματος". Θεματική πρόταση: "Κάτω από τις συνθήκες που ζούμε η σιωπή δεν είναι "χρυσός"~ είναι "λίβανος και σμύρνα".

Λεπτομέρειες: "Διότι η σιωπή ... όσα γίνονται".

Κατακλείδα: "Υπάρχουν στη ζωή, την ατομική και την κοινωνική, στιγμές που πρέπει κανείς να πει το μεγάλο "ναι" ή το μεγάλο "όχι".

Η παράγραφος αναπτύσσεται με τη μέθοδο της αιτιολόγησης της βασικής θέσης. Ο συγγραφέας εξηγεί γιατί υπό τις συνθήκες που επικρατούσαν την περίοδο εκφώνησης της ομιλίας η σιωπή ήταν ανεπίτρεπτη.

Β2.

Ενδείξεις μορφής: Εναλλαγή α' ενικού και β' πληθυντικού γραμματικού προσώπου. Η αποστροφή της τελευταίας παραγράφου είναι γνώρισμα του προφορικού λόγου. Ο ομιλητής υιοθετεί συμβουλευτικό και παραινετικό ύφος ζητώντας από το ακροατήριό του να ενστερνιστεί τις προτροπές του. Χαρακτηριστική η χρησιμοποίηση αλλεπάλληλων προστακτικών, προτρεπτικών ή αποτρεπτικών.

Ενδείξεις περιεχομένου:

Τα αποσπάσματα:

"Το γεγονός ότι ... να σας τις πω αύριο"

"όσο θα μπορώ να διδάσκω ... από τη διδασκαλία μου την ουσία της"

δείχνουν ότι πρόκειται για παράδοση μαθήματος από καθηγητή πανεπιστημίου προς τους φοιτητές του.

Β3. Επίκληση στο συναίσθημα, με τις διαδοχικές προστακτικές και την επιλογή λεξιλογίου με αυξημένο συναισθηματικό φορτίο (εξανδραποδίσουν, ζοφερούς και άρρωστους καιρούς).

Επίκληση στο ήθος του δέκτη: "περιφρουρήστε την άγια υγεία και ρωμαλεότητα της ψυχής σας, κρατήστε στητό και αγέρωχο το ωραίο ανάστημά σας"

Επίθεση στο ήθος του αντιπάλου: "Και αν η Εξουσία, που την συμφέρει να έχει παθητικούς και πολιτικά αδιάφορους υπηκόους".

Επίκληση στην αυθεντία: Οι αναφορές στον Περικλή και στον ποιητή (Κάλβος).

Οι τρόποι πειθούς του ομιλητή κρίνονται ιδιαίτερα αποτελεσματικοί καθώς χειρίζεται συγκινησιακά φορτισμένη γλώσσα, επιτυγχάνοντας τη διέγερση ισχυρών συναισθημάτων στο ακροατήριό του.

Β4.

εκκαθαρίσεις è απολύσεις, εκτοπίσεις

κοινωνούς è  συμμέτοχους

συναίνεση è συγκατάθεση, συγκατάνευση

υποθήκες è συμβουλές, παραινέσεις

εξανδραποδίσουν è υποδουλώσουν

 Β5.

Σε χαλεπούς καιρούς, όταν διακυβεύεται το ύψιστο αγαθό της πολιτικής ελευθερίας, πρώτιστη υποχρέωση όλων είναι η διαφύλαξη της ηθικής ελευθερίας. Καθώς ένα ανελεύθερο πολιτικό καθεστώς επιχειρεί να περιορίσει την πολιτική ελευθερία, τόσο η κοινωνία των πολιτών όσο και το κάθε άτομο χωριστά οφείλουν να περιχαρακώσουν και να θωρακίσουν την πιο προσωπική και εξατομικευμένη μορφή της ελευθερίας, δηλαδή την ηθική ελευθερία. Το εγχείρημα είναι δύσκολο ασφαλώς, γιατί πολλές φορές οι μηχανισμοί της εξουσίας διεισδύουν ακόμη και στις πιο προσωπικές επιλογές των ανθρώπων. Ωστόσο, πάντοτε υπάρχει περιθώριο να προστατεύσει κανείς την αξιοπρέπειά του, πολύ περισσότερο όταν έχει επωμιστεί τις υποχρεώσεις του επιστήμονα και του πνευματικού ανθρώπου. Σε αυτή την περίπτωση, η περιφρούρηση της αξιοπρέπειας δεν είναι μόνο μία δυνατότητα, αλλά ύψιστη υποχρέωση απέναντι στην κοινωνία που χειμάζεται από την καταδυνάστευση και τον καταναγκασμό. Με τη στάση του ο πνευματικός άνθρωπος θα υποδείξει και στα υπόλοιπα μέλη της πολιτικής κοινότητας την αξία της ενεργητικής άμυνας απέναντι σε κάθε επιβουλή της ατομικής ελευθερίας.

Γ. ΣΥΝΘΕΣΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ

Κύριοι σύνεδροι,

Δε χρειάζεται να ψάξει κανείς πολύ την ειδησεογραφία των ημερών μας για να δει πόσο επώδυνα επανέρχεται στο προσκήνιο το κρίσιμο πρόβλημα της ευθύνης του σύγχρονου επιστήμονα απέναντι στο κοινωνικό σύνολο. Οι επιδόσεις στη βιοτεχνολογία, οι νέες εφαρμογές στην πολεμική βιομηχανία, η εισαγωγή καινοτομιών στην τεχνολογία των τροφίμων είναι ψήγματα μόνο από το ευρύ φάσμα των προβλημάτων που εγείρουν οι εφαρμοσμένες επιστήμες, αναφορικά με το ρόλο που διαδραματίζουν στη βελτίωση ή την επιδείνωση των όρων ζωής του σύγχρονου ανθρώπου.

Υπό το πρίσμα των εξελίξεων, επιτρέψτε μας μία απόπειρα να αποτυπώσουμε, ως αυριανοί πολίτες αυτού του κόσμου, το βασικό διάγραμμα της ευθύνης του επιστήμονα απέναντι στην κοινωνία που τάχθηκε να υπηρετεί.

Λέμε "να υπηρετεί", γιατί πρώτιστο χρέος του επιστήμονα είναι να μη λησμονεί ότι η δραστηριότητά του δε λογίζεται παρά ως εξυπηρέτηση του κοινού συμφέροντος ολόκληρης της ανθρωπότητας. Δυστυχώς στις μέρες μας, η επιστημονική έρευνα προσδένεται όλο και πιο στενά στο άρμα των μεγάλων οικονομικών και πολιτικών συμφερόντων, σε βαθμό μάλιστα που οι επιστήμονες όλων των ειδικοτήτων, μα πιο πολύ των λεγόμενων "εφαρμοσμένων επιστημών", γίνονται δέσμιοι αλληλοσυγκρουόμενων συμφερόντων και ενεργούμενα των αδυσώπητων ανταγωνισμών. Αλλά με τέτοιες συνθήκες ασφαλώς το συμφέρον της ανθρωπότητας δεν μπορεί να είναι γνώμονας των προσπαθειών τους. Και οι πιο αγαθές προθέσεις συνθλίβονται από την πίεση ενός αμείλικτου αγώνα για την συσσώρευση πλούτου και δύναμης.

Παράπλευρη υποχρέωση είναι κι αυτή της πολιτικής και κοινωνικής επαγρύπνησης του επιστήμονα. Η κοινωνία προσδοκά από ανθρώπους, που είναι λογικό να γνωρίζουν περισσότερα από τους κοινούς θνητούς, να είναι πολιτικά ευαισθητοποιημένοι και να μη διστάζουν να στιγματίζουν και να καταγγέλλουν οποιαδήποτε επιβουλή του δημόσιου συμφέροντος υποπίπτει στην αντίληψή τους. Μιλάμε για το πολυσυζητημένο χρέος της στράτευσης των πνευματικών ανθρώπων, γιατί βεβαίως οι επιστήμονες συγκαταλέγονται σε αυτούς, χρέος ιδιαίτερα επιτακτικό στις μέρες μας που η απάθεια και η αδιαφορία έχει διεισδύσει σε όλα τα στρώματα της κοινωνίας μας και ιδίως στους νέους. Εμείς από την πλευρά μας, ως νέοι, σας καλούμε να μας οιστρηλατήσετε με την καθαρότητα του επιστημονικού σας λόγου και να φωτίσετε με το δικό σας παράδειγμα το δρόμο για τη διεκδίκηση καλύτερων όρων ζωής για όλους μας.

Διάχυτο επίσης είναι το αίτημα της κοινωνίας για μια δημιουργική σύνδεση της επιστήμης με τη ζωή. Καθώς η επιστήμη προχωράει με φρενήρεις ρυθμούς, είναι λογικό ο απλός άνθρωπος να αντιμετωπίζει με δέος όλα αυτά τα ασύλληπτα επιτεύγματα, των οποίων νιώθει την επίδραση στη ζωή του πριν καλά καλά αντιληφθεί την ουσία τους και το πώς η μεθοδική σας προσπάθεια τα κατέστησε εφικτά. Αυτό κατά τη γνώμη μας γεννάει την υποχρέωση για την επιτάχυνση των ρυθμών εκλαΐκευσης της επιστημονικής γνώσης, ώστε να είναι προσιτή και στους αμύητους. Ασφαλώς δε θα θέλατε να γίνετε συνένοχοι στην εγκατάσταση μιας νέας μορφής δεισιδαιμονίας, που θα οφείλεται στην άγνοια για την υφή των επιστημονικών επιτευγμάτων και στο φόβο ότι η σύγχρονη επιστήμη διαθέτει απεριόριστες και αδιόρατες δυνατότητες να καταδυναστεύει τον άνθρωπο. Η εκλαΐκευση των επιστημονικών θεωριών στάθηκε πάντοτε το πιο πρόσφορο μέσο για την καταπολέμηση της δεισιδαιμονίας και την ανύψωση του πνευματικού επιπέδου του ανθρώπου.

Κλείνοντας αυτή τη σύντομη αναφορά στους τομείς της ευθύνης του επιστήμονα, θα θέλαμε να τονίσουμε ένα θέμα που ασφαλώς θα μας απασχολήσει πολύ έντονα τα επόμενα χρόνια. Είναι η ανάγκη της προστασίας του περιβάλλοντος, που νομίζουμε ότι πρέπει να αποτελέσει κύριο μέλημα της επιστημονικής κοινότητας από δω και πέρα. Οι αρχαίοι έλεγαν "ο τρώσας και ιάσεται", μ' άλλα λόγια αυτός που έκανε το κακό οφείλει και να το θεραπεύσει. Θεωρούμε πράγματι πως οι δεκαετίες που πέρασαν προκάλεσαν ανυπολόγιστη καταστροφή στο περιβάλλον και σ' αυτό η επιστήμη είχε τη μεγαλύτερη ευθύνη. Παρακολουθούμε με συγκρατημένη αισιοδοξία τις τελευταίες προσπάθειες για την εξέλιξη της αντιρρυπαντικής τεχνολογίας και την ανάπτυξη μεθόδων μιας πιο ορθολογικής διαχείρισης των πόρων της φύσης. Η τελειοποίηση των μεθόδων αυτών θα είναι η πιο λαμπρή συνεισφορά της σύγχρονης επιστήμης στην ανθρωπότητα και ταυτόχρονα μια καλή απόπειρα εξιλέωσης για τα δεινά που συσσώρευσε η αλόγιστη οικονομική ανάπτυξη των προηγούμενων χρόνων.

Όλοι γνωρίζουμε πως η επιστήμη δεν είναι πανάκεια και ότι οι επιστήμονες είναι κι αυτοί άνθρωποι, με τις αρετές τους και τις αδυναμίες τους. Ζητούμε να μας συγχωρήσετε αν είμαστε υπερβολικοί στις απαιτήσεις μας, και δεν παραγνωρίζουμε φυσικά ότι δεν αρκούν μόνο οι καλές προθέσεις της επιστημονικής κοινότητας, αλλά χρειάζεται και βούληση από αυτούς που πραγματικά διαχειρίζονται τις τύχες του κόσμου και παίρνουν τις κρίσιμες αποφάσεις για το μέλλον μας. Όμως η κοινωνία μας οφείλει να είναι ιδιαίτερα απαιτητική με τους πνευματικούς της ηγέτες. Γιατί, ακόμη κι αν δεν έχουν απεριόριστη ισχύ και υπόκεινται σε ποικίλους περιορισμούς, η συνεισφορά τους στην υλοποίηση του οράματος για ένα καλύτερο κόσμο θεωρούμε ότι είναι καθοριστικής σημασίας.

 Σας ευχαριστούμε