Έκθεση Γ Λυκείου: Εκπαιδευτικό σύστημα και διαμόρφωση ελεύθερης συνείδησης των νέων

Τι σημαίνει ελευθερία;

Τι σημαίνει η λέξη ελευθερία; Εδώ και πολύ καιρό της έχει αποδοθεί η αξία μιας επιθυμητής κατάστασης και αυ­τό συνέβαλε στον πολλαπλασιασμό των νοημάτων της. Από τον καιρό του Διαφωτισμού ο Μοντεσκιέ παραπονιό­ταν: «Δεν υπάρχει λέξη που να προσέλαβε μεγαλύτερο αριθμό διαφορετικών νοημάτων από την ελευθερία». Ανέ­φερε μάλιστα ως παράδειγμα ορισμένους Ρώσους που αποκαλούσαν ελευθερία το δικαίωμα να έχουν μακριά γέ­νια. Και σε καιρούς πιο πρόσφατους, έχουμε δει τα πιο καταπιεστικά καθεστώτα να επικαλούνται διαρκώς την ε­λευθερία, σε σημείο ώστε ο Άγγλος συγγραφέας Τζ. Όργουελ στο βιβλίο του 1984 επινόησε το σύνθημα: «Η ε­λευθερία είναι σκλαβιά».

Οι σημασίες που αποδόθηκαν σε αυτή τη λέξη είναι πολλαπλές. Αλλά τα θεμιτά της νοήματα δεν είναι άπειρα και θα προσδιορίζονταν, αν εξετάζαμε κάθε φορά την ελευθερία σε σχέση με τα αντίθετα της.

Σε πρώτο επίπεδο, η ελευθερία αντιτίθεται στην αναγκαιότητα, στον ντετερμινισμό. Ο φυσικός κόσμος καθορί­ζεται από νόμους. Η Γη γυρίζει γύρω από τον Ήλιο ενώ στην επιφάνεια της τα αντικείμενα υπόκεινται στο νόμο της βαρύτητας. Οι ίδιοι οι άνθρωποι υπόκεινται σε πολυάριθμες εξαρτήσεις. Φορείς της γενετικής κληρονομιάς της οι­κογένειας, κληρονομούν συγκεκριμένα χαρακτηριστικά. Γεννιούνται στο εσωτερικό μιας γλώσσας και μιας κουλ­τούρας που τους μεταβιβάζουν έναν συγκεκριμένο τρόπο αντίληψης του κόσμου. Ανήκουν σε μια τάξη και σε ένα περιβάλλον που τους επιβάλλει κοινές αντιδράσεις. Ζουν σε ένα τόπο και σε μια ιστορική περίοδο που τους εξο­μοιώνουν με τους συμπατριώτες τους και με τους συγχρόνους τους. Ωστόσο, καμία από αυτές τις εξαρτήσεις δεν είναι ανυπέρβλητη: το άτομο μπορεί να ξεφύγει από τη χώρα του, από τη γλώσσα του, από το περιβάλλον του, α­πό τα τραύματα της παιδικής του ηλικίας, μπορεί να αλλάξει τη φυσική του όψη ή ακόμη και το φύλο του. Το αν­θρώπινο είδος διαθέτει αυτήν την ικανότητα σε μεγαλύτερο βαθμό από τα άλλα είδη, επειδή ακριβώς διαθέτει μια συνείδηση που του επιτρέπει να λέει: «εγώ». Οι άνθρωποι υπακούουν στην αναγκαιότητα, αλλά μπορούν να κά­νουν και χρήση της βούλησης και να ασκήσουν έτσι την ελευθερία τους. Μπορούν πάντοτε, έλεγε ο Ρουσώ: «να υ­ποκύψουν ή να αντισταθούν». Γι' αυτόν τον λόγο είναι το μοναδικό είδος που γνωρίζει την ηθική κρίση. Σε κάθε κα­τάσταση, ο άνθρωπος μπορεί μέχρι ένα ορισμένο σημείο να επιλέξει την κατεύθυνση της δράσης του και επομέ­νως να δράσει καλά ή κακά.

Σε δεύτερο επίπεδο, η ελευθερία αντιτίθεται στη σκλαβιά, στην τυραννία, στον εξαναγκασμό. Η ζωή στην κοινω­νία προϋποθέτει κοινούς κανόνες, αλλά αυτοί οι κανόνες μεταβάλλονται ανάλογα με το καθεστώς στο οποίο ζού­με. Σε ένα θεοκρατικό καθεστώς τα άτομα δεν έχουν το δικαίωμα να επιλέγουν ελεύθερα τη θρησκεία τους. Σε μια δικτατορία θα τιμωρηθούν, αν αντιταχθούν στις αποφάσεις της κυβέρνησης. Σε ολοκληρωτικό καθεστώς τα άτο­μα πρέπει να υποτάσσουν στην εξουσία όχι μόνο την επιλογή του τόπου κατοικίας ή του επαγγέλματος τους - για να μην αναφερθούμε στις πολιτικές επιλογές- αλλά ακόμη και τις φιλίες και τους έρωτες τους. Οι φιλελεύθερες δημοκρατίες όμως εκκινούν από την αρχή ότι κάθε άτομο διαθέτει μια ιδιωτική σφαίρα, στην οποία καμιά εξουσία - ακόμα κι αν είναι εντελώς νόμιμη - δεν μπορεί να διεκδικεί δικαιώματα. Η ατομικότητα του κάθε πολίτη είναι πο­λύτιμη. Και ως τέτοια πρέπει να προστατεύεται.

Τέλος, η τρίτη μορφή ελευθερίας δεν είναι ούτε κοσμική (αντιτιθέμενη στην αναγκαιότητα) ούτε πολιτική (αντιτιθέμενη στην τυραννία), αλλά είναι εσωτερική και πνευματική Έγκειται στην αποφυγή του κομφορμισμού, της αλλοτρίωσης, της ματαιοδοξίας. Πιστεύουμε ότι είμαστε ελεύθεροι, αλλά στην πραγματικότητα υπακούμε στους νό­μους που μας επιβάλλονται από το πνεύμα των άλλων. Θέλουμε να γίνουμε αποδεκτοί από την κοινή γνώμη ή ακόμα και να αποθεωθούμε. Ένα αλλοτριωμένο εγώ συγχέεται με την εικόνα που του έχουν επιβάλλει οι άλλοι, αυ­τοί που το περιβάλλουν. Ένα αυθεντικό εγώ, όμως, έχει το θάρρος των γνωμών του και δεν ενδιαφέρεται υπέρ βολικά για το «τι θα πει ο κόσμος». Από την καθολική αποδοχή προτιμά την πίστη στα ιδανικά του και επομένως στον εαυτό του.

Η ικανότητα να ασκούμε την ελευθερία ταυτίζεται με τον ίδιο τον ορισμό της ανθρωπινής ύπαρξης. Αλλά αυτή δεν είναι η μοναδική αξία που αγαπάμε και γι' αυτό η απεριόριστη ελευθερία δεν είναι επιθυμητή. Πρώτα επειδή ζούμε μαζί με άλλους ανθρώπους και οι επιθυμίες μας δεν εναρμονίζονται υποχρεωτικά με τις δικές τους. Η ζωή στην κοινωνία επιτυγχάνεται επειδή θα υπάγεται στη δικαιοσύνη μάλλον παρά στην ελεύθερη βούληση των ατό­μων. Αν τίποτε δεν παρεμβαίνει για να θέτει όρια στην ελευθερία, τότε θα μετράει μόνο η δύναμη. Η ελευθερία του ισχυρότερου συνεπάγεται την υποταγή του ασθενέστερου ...

(Το κείμενο είναι απόσπασμα του λήμματος «Ελευθερία», που έγραψε ο Τσβετάν Τοντόροφ, για το βιβλίο «Dizionario della liberta»,

έκδοση του περιφερειακού συμβουλίου της Τοσκάνης.

Αναδημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Ελευθεροτυπία, 3.8.2003).

Ερωτήσεις

1. Να γράψετε την περίληψη του κειμένου σε 100 - 120 λέξεις χωρίς δικά σας σχόλια.

2. Να εντοπίσετε α) την πρόθεση - σκοπό του κειμένου, β) τη σκοπιμότητα της αρχικής ερώτησης, γ) τη βασική ιδέα της πρώτης παραγράφου, καθώς και τους τρόπους με τους οποίους προσπαθεί να πείσει για αυτήν.

3. Με ποιους τρόπους ο συγγραφέας κάνει το κείμενο του εύληπτο και ευπρόσιτο στο ευρύ κοινό των αναγνω­στών του;

4. Παρά το γεγονός ότι η ελευθερία είναι σε μεγάλο βαθμό νομικά και συνταγματικά κατοχυρωμένη, εξακολου­θούν να υπάγουν ακόμα αρκετοί παράγοντες - κίνδυνοι που την απειλούν. Σε ένα κείμενο σας - αποδεικτικό δοκί­μιο, να αναφέρετε ορισμένους από τους κινδύνους αυτούς και να επισημάνετε το ρόλο που μπορεί να αναλάβει το εκπαιδευτικό σύστημα για τη διαμόρφωση ελεύθερων συνειδήσεων των νέων.

Απαντήσεις

ΠΕΡΙΛΗΨΗ

1. Στο συγκεκριμένο κείμενο ο συντάκτης προσπαθεί να προσδοθεί την έννοια της ελευθερίας. Με το δεδομένο ότι αυτή η έννοια έχει προσλάβει διαχρονικά πολλές σημασίες, ο συντάκτης προσπαθεί να την ερμηνεύσει α­ντιπαραθέτοντας την με ποικίλες εξαρτήσεις. Έτσι, ως υπέρβαση πλήθους δεσμεύσεων, που επιβάλλονται στον άνθρωπο από γενετικές, ιστορικές, κοινωνικές ή πολιτισμικές συνθήκες, η ελευθερία επιτυγχάνεται μέσα από την κινητοποίηση της ηθικής βούλησης που επιτρέπει τη δυνατότητα επιλογής και αντίστασης. Ως αντίφαση στον θε­οκρατικό και πολιτικό αυταρχισμό, η ελευθερία προστατεύεται από τις φιλελεύθερες δημοκρατίες που σέβονται την απαραβίαστη ιδιωτικότητα του πολίτη. Ως εσωτερική και πνευματική ελευθερία, τέλος, ορίζεται η επίμονη προ­σπάθεια του ατόμου να αντισταθεί στην αλλοτριωτική δύναμη της μάζας και του κομφορμισμού. Επειδή όμως, η απόλυτη ελευθερία όχι μόνο δεν είναι επιθυμητή αλλά αντιθέτως δυσχεραίνει τη συλλογική ζωή ο συντάκτης θε­ωρεί ύψιστη ανάγκη την υπαγωγή της δράσης των ατόμων στη δικαιοσύνη και τους νόμους.

2. α) Πρόθεση/σκοπός του συντάκτη είναι να ερμηνεύσει την έννοια της ελευθερίας, η οποία προσλαμβάνει πολ­λές και συχνά αντιφατικές σημασίες.

β) Με την αρχική ερώτηση ο συντάκτης επιδιώκει να θέσει το θέμα του κειμένου του και να κινητοποιήσει το ενδιαφέρον του αναγνώστη.

γ) Βασική ιδέα της πρώτης παραγράφου είναι η πολλαπλότητα των νοημάτων που έχει προσλάβει διαχρονικά η έννοια της ελευθερίας, αλλά και η κατάχρηση του όρου που οδηγεί σε στρεβλώσεις και παρανοήσεις, κάποτε ε­κούσιες. Ο συντάκτης επικαλείται την άποψη του Μοντεσκιέ και το παράδειγμα των Ρώσων και κάνει αναφορά στο λόγο του Τζ. Όργουελ.

3. Τρόποι με τους οποίους ο συντάκτης προσπαθεί να κάνει κατανοητό και εύληπτο το κείμενο από τους ανα­γνώστες είναι: α) η λογική οργάνωση του κειμένου, β) ο τρόπος συνοχής των παραγράφων, γ) τα πολλά παρα­δείγματα που αναφέρονται στη 2η και την 3η παράγραφο, γ) οι απόψεις διανοητών αναφορικά με το θέμα που τον απασχολεί, δ) η χρήση του α' πληθυντικού προσώπου, ε) το απλό και κατανοητό ύφος.

4.  Παραγωγή λόγου

Παράγοντες που απειλούν την ελευθερία του ανθρώπου στη σημερινή εποχή

►   Κυριαρχία τεχνοκρατικού πολιτισμού. Λανθασμένη χρήση της μηχανής. Αυτοματοποίηση. Εξειδίκευση.

►   Μέσα μαζικής ενημέρωσης. Διαμεσολαβούν μεταξύ του πολίτη και της πραγματικότητας. Επηρεάζουν τους σύγ­χρονους ανθρώπους, κατευθύνουν συνειδήσεις. Η λειτουργία αυτή μπορεί να γίνει επικίνδυνη, όταν τα Μ.Μ.Ε. συνδέονται με οικονομικά συμφέροντα.

►   Διαφήμιση. Καταναλωτικά πρότυπα. Επιδίωξη υλικού πλούτου σε βάρος των πνευματικών αγαθών.

►   Αστυφιλία. Άξενες μεγαλουπόλεις.

►   Συγκεντρωτισμός πολιτικής εξουσίας. Αδιαφορία του πολίτη για τα κοινά. Προπαγάνδα. Δημαγωγία. Ανταγωνι­στικές σχέσεις.

►   Φανατισμός. Δογματική συμπεριφορά. Προκαταλήψεις και δεισιδαιμονίες. Υποβάθμιση του ορθού λόγου.

Πως το εκπαιδευτικό σύστημα μπορεί να συμβάλλει στη διαμόρφωση ελεύθερης συνείδησης των νέων

►   Βοηθώντας τους νέους να συνειδητοποιήσουν το περιεχόμενο της ελευθερίας, συνεπώς και τις διάφορες μορφές εξάρτησης που ελλοχεύουν ιδιαίτερα στον σύγχρονο κόσμο και ευθύνονται για το αίσθημα της ανελευθερίας του ατόμου.

►   Καλλιεργώντας την κριτική ικανότητα των νέων με απώτερο σκοπό την παρακίνησή τους στη διατύπωση ερωτήσεων και αποριών, που οδηγούν με τη σειρά τους στην αμφισβήτηση της ισχύουσας κατάστασης.

►   Παρέχοντας γνώση με ανθρωπιστικό περιεχόμενο και συνάμα εμπλουτισμένη με όλα εκείνα τα στοιχεία της σύγ­χρονης πραγματικότητας, που είναι αναγκαία για οποιαδήποτε προσπάθεια αμφισβήτησης, ρήξης και αντιπα­ράθεσης.

►   Καλλιεργώντας κλίμα διαλόγου ανάμεσα στους μαθητές και ανάμεσα σε αυτούς και τους δασκάλους τους.

►   Αξιοποιώντας ως πρότυπα όλες εκείνες τις μορφές του πνεύματος, της επιστήμης, της πολιτικής και της κοινω­νικής ζωής που έχουν συνεισφέρει με τη δράση τους στην κατοχύρωση του δικαιώματος της ελευθερίας.

πηγή: EΘNOΣ-ΠAIΔEIA, ΤΕΤΑΡΤΗ 7 Ιανουαρίου 2009