Πλάτωνα "Πρωταγόρας" προτεινόμενες ερωτήσεις (Ενότητες 6η και 7η)

ΔΙΔΑΓΜΕΝΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΠΛΑΤΩΝΟΣ ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ (ΕΝΟΤΗΤΕΣ 6η & 7η)

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ

1.    Στην 6η Ενότητα ο Πρωταγόρας αναπτύσσει την περίφημη θεωρία του σχετικά με τον σωφρονιστικό και αποτρεπτι­κό χαρακτήρα της ποινής. Να την αξιολογήσετε επισημαίνοντας τις πιθανές αδυναμίες της.

2.    «Ὥστε κατά τοῦτον τόν λόγον ... καί διδακτόν ἀρετήν.» (6η Ενότητα): Στο πρωτότυπο απόσπασμα ο Πρωταγόρας θε­ωρεί δεδομένη την αντίληψη των Αθηναίων για το διδακτό της πολιτικής αρετής. Πώς αντιλαμβάνεται τη συγκεκρι­μένη ιδιότητα στο μεταφρασμένο απόσπασμα που ακολουθεί; Να αξιολογήσετε τον συλλογισμό του. («Σκέψου λοι­πόν, τι από τα δύο συμβαίνει ... Μπορούμε να πιστέψουμε κάτι τέτοιο, Σωκράτη;»).

ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ

1.    Σύμφωνα με τον Πρωταγόρα, σκοπός της έλλογης επιβολής ποινής σε κάποιον που διέπραξε μια έκνομη ενέργεια, δεν είναι η εκδίκηση, δηλαδή η ανταπόδοση στο αδίκημα με την τέλεση μιας εξίσου άδικης πράξης, αλλά ο σωφρονι­σμός του θύτη και ο παραδειγματισμός των υπόλοιπων μελών του κοινωνικού συνόλου, ώστε να μην επαναληφθούν στο μέλλον ανάλογες αξιόποινες πράξεις. Η ποινή έχει αποτρεπτικό και όχι ανταποδοτικό χαρακτήρα, αποβλέπει στο μέλλον, επιδιώκοντας την ηθική προαγωγή των πολιτών και όχι στο παρελθόν, που έτσι κι αλλιώς δεν μπορεί να αλ­λάξει. Η διάκριση της ποινής από την εκδίκηση γίνεται για πρώτη φορά σε αυτό το κείμενο από τον Πρωταγόρα και α­ποτελεί μία από τις σημαντικότερες εννοιολογικές ανακαλύψεις στην ιστορία της ανθρώπινης σκέψης. Κατά τον σο­φιστή, η ανταπόδοση στο διαπραχθέν αδίκημα με μια αντίστοιχη άδικη πράξη συνιστά εμφανή παραλογισμό, καθώς ό,τι συνέβη στο παρελθόν είναι οριστικά και αμετάκλητα συντελεσμένο. Με τη θέση του αυτή, η οποία έχει επικρατή­σει στα νεότερα χρόνια σε όλα τα πολιτισμένα κράτη του κόσμου, ο Πρωταγόρας αναγνωρίζει τη δυνατότητα κάθε ανθρώπου για ηθική βελτίωση, αρκεί να λάβει την κατάλληλη διαπαιδαγώγηση. Βέβαια, η συγκεκριμένη θεωρία, όσο σημαντική κι αν είναι, δεν παύει να είναι μονομερής και μονόπλευρη, τουλάχιστον με τη μορφή που παρατίθεται στη συγκεκριμένη περικοπή. Ο σοφιστής επικαλείται μόνο την αποτροπή, δηλαδή τη μη τέλεση έκνομης πράξης στο μέλ­λον, για να δικαιολογήσει την επιβολή ποινής. Ταυτόχρονα, αρνείται να δεχθεί ότι η ποινή αποβλέπει εξίσου και στο παρελθόν, δηλαδή επιβάλλεται και για το διαπραχθέν αδίκημα («ού τοϋ παρεληλυθότος ένεκα άδικήματος τιμωρείται»). Η λογική αδυναμία της ως προς αυτό είναι προφανής: αν αποδεχόταν κανείς ως έχει την άποψη του Πρωταγόρα, τό­τε η ποινή θα μπορούσε να λειτουργήσει αποτρεπτικά ακόμη και στην περίπτωση που επιβαλλόταν σε έναν αθώο, με την προϋπόθεση βέβαια ότι η απαγγελθείσα κατηγορία θα ήταν αρκούντως συγκεκαλυμμένη, ώστε να φαίνεται αλη­θής. Όμως, η επιβολή της σε μια τέτοια περίπτωση θα συνιστούσε άδικη και ηθικά απαράδεκτη πράξη και θα αντιστρατευόταν τις αρχές της νομιμότητας και της δικαιοσύνης, τις οποίες κάθε υγιές δικαστικό σύστημα επιζητά να υπηρετήσει. Η ποινή, λοιπόν, δεν επιβάλλεται σε οποιονδήποτε αλλά σ' εκείνον που διέπραξε την έκνομη ενέργεια, ακριβώς επειδή τη διέπραξε. Επομένως, επιβάλλεται και «ένεκα τοϋ παρεληλυθότος άδικήματος», μόνο που δεν έχει ανταποδοτικό /εκδικητικό χαρακτήρα.

2.    Στο πρωτότυπο απόσπασμα ο σοφιστής συνάγει ένα συμπέρασμα που ολοκληρώνει τη συλλογιστική του πορεία' ε­φόσον οι άνθρωποι σε κάθε περίπτωση τιμωρούν όσους διαπράττουν αδικία για να τους σωφρονίσουν, τότε όλοι τους, και πρωτίστως οι Αθηναίοι, θεωρούν την αρετή διδακτή. Στο μεταφρασμένο απόσπασμα ο Πρωταγόρας επιχειρεί να αναιρέσει το σωκρατικό επιχείρημα ότι η αρετή δεν διδάσκεται με αποφατικό τρόπο αποδεικνύοντας ότι η θέση του φιλοσόφου δεν ισχύει. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο σοφιστής, αφού εξέλαβε τη βέβαιη διαπίστωση του Σωκράτη για την αδυναμία μετάδοσης της αρετής ως απορία προς επίλυση, αιτιολογεί τη δική του αντίθετη θέση. Η αποδεικτική διαδι­κασία στηρίζεται σε μια βέβαιη προϋπόθεση: η καθολική συμμετοχή στην «αρετή του ανδρός», η οποία αποκτά ποικι­λώνυμη διάσταση (δικαιοσύνη, σωφροσύνη, όσιον), είναι αναγκαία τόσο για την πόλιν, όσο και για τον πολίτη. Πιο συ­γκεκριμένα, η αρετή διασφαλίζει την ύπαρξη της πόλεως ως υγιούς οργανισμού με την αποκοπή των ασθενών μελών της, ενώ ταυτόχρονα εξασφαλίζει την ομαλή συμβίωση των πολιτών, αφού η «μέθεξη» σε αυτήν επιτυγχάνεται με νου­θεσίες και τιμωρίες. Επιπλέον, η άρνηση συμμόρφωσης των πολιτών συνεπάγεται οδυνηρές συνέπειες για τους ίδι­ους (εξορία, θανάτωση, δήμευση της περιουσίας, καταστροφή του οίκου), κάτι που σημαίνει ότι η απόκτηση της συγκεκριμένης ιδιότητας είναι πρακτικά χρήσιμη και συμφέρουσα για τον πολίτη και την πόλιν. Ο Πρωταγόρας αντιμετωπίζει την α­ρετή χρησιμοθηρικά, χωρίς να της αποδίδει την ηθική ποιότητα που ο Σωκράτης θεωρεί δεδομένη. Η σπουδαιότητά της τεκμηριώνεται με τις βαρύτατες συνέπειες που έχει για τους πολίτες η απουσία της. Ο συλλογισμός του έχει δε­οντολογικό χαρακτήρα, αφού στηρίζεται στο τι είναι πρέπον και λογικό να συμβαίνει και όχι στο τι πραγματικά συμ­βαίνει.