Προπαγάνδα: Κριτήριο αξιολόγησης έκθεσης Γ Λυκείου

Η αλήθεια είναι κάτι που κατασκευάζεται, πίστευε ο Γκέμπελς

Η σημασία της επικοινωνίας για την επίτευξη πολιτικών στόχων ήταν ήδη γνωστή από την ελληνική αρχαιότητα και συνεχίζει να παίζει πρωταγωνιστικό ρόλο μέχρι σήμερα. Οι Ναζί, όπως συνήθως συμβαίνει με τα ολοκληρωτικά καθεστώτα εκμεταλλεύτηκαν όλες τις μορφές προπαγάνδας που τους επέτρεπαν τα μέσα της εποχής τους για να πείσουν το γερμανικό λαό για τη «μεγάλη αξία» και τη «στρατηγική σημασία» των επιλογών τους όσο παράλογες κι αν ήταν αυτές.

Ο ίδιος ο Χίτλερ ήταν ταλαντούχος ρήτορας. Στην πρώτη του δημόσια εμφάνιση στο δικαστήριο του Μονάχου, ύστερα από το αποτυχημένο πραξικόπημα στο Bierkeller το 1924, μετέτρεψε μια βέβαιη αποτυχία σε επιτυχία, χάρη στο μεγάλο ρητορικό του ταλέντο. Η θέρμη με την οποία υπερασπίστηκε τα προσωπικά του πιστεύω τον έκανε διάσημο σε ολόκληρη τη Γερμανία. Με τον καιρό οι τρόποι αυτοί έγιναν πιο επιτηδευμένοι, όπως κάθε έμπειρου πολιτικού που μελετά συστηματικά τις αντιδρά­σεις του κοινού και ξέρει πώς πρέπει να το χειριστεί για να τις προκαλέσει.

Όμως ο κύριος υπεύθυνος για τη μαζική αποδοχή της ναζιστικήw κοσμοθεωρίας και τη συσπείρωση του κόσμου γύρω από αυτήν ήταν ο δόκτωρ Γιόζεφ Γκέμπελς. Στις ομιλίες του σημείωνε με χρώματα τον τόνο και τη χροιά της φωνής, τις κινήσεις αλλά και τις παύσεις για χειροκροτήματα. Όπως έλεγε στόχος του ήταν «να κερδίσει την εμπιστοσύνη του κόσμου, ώστε να δε­χθεί οποιαδήποτε ιδέα χωρίς να μπορέσει να την αποβάλει ποτέ ξανά». Πίστευε ότι το κοινό δεν χρειάζεται αποδείξεις για την «αλήθεια» των λεγομένων του: «Δεν υπάρχει τίποτα χειρότερο γι' αυτόν που θέλει να κερδίσει οπαδούς από το να τους δώσει τη δυνατότητα να αποφασίσουν με τη λογική και όχι με το συναίσθημα. Ένα μήνυμα δεν χρειάζεται να είναι αληθινό, αλλά πρέπει να είναι πάντα εύκολο και να επαναλαμβάνεται συχνά και δυνατά. Αλήθεια είναι αυτό που ορίζω εγώ ως αλήθεια!».

Τα συνέδρια του ναζιστικού κόμματος συνοδεύονταν πάντα από εντυπωσιακές παρελάσεις, τις οποίες είχε επιμεληθεί ο ίδιος και οι οποίες μετέδιδαν, μέσα από την εικόνα των στρατιωτών που περπατούσαν ρυθμικά υπό τους ήχους των εμβατηρίων, την εικόνα μιας δυνατής, ανίκητης πολεμικής μηχανής, που γέμιζε τους ηττημένους του Α' Παγκοσμίου πολέμου Γερμανούς με υ­περηφάνεια και σιγουριά για το μέλλον. Οι χιλιάδες σημαίες, οι εντυπωσιακοί φωτισμοί των κτιρίων μαζί με τα συνθήματα που επαναλαμβάνονταν διαρκώς έδιναν την εντύπωση ενός λαού που σαν ένας άνθρωπος βαδίζει με σιγουριά προς έναν κοινό, με­γάλο στόχο.

Το ραδιόφωνο εξελίχθηκε σε πολύτιμο εργαλείο της ναζιστικής προπαγάνδας. Ο Γκέμπελς, χωρίς να υποτιμήσει τη σημασία του Τύπου - για τη λογοκρισία του οποίου είχε δημιουργήσει ειδική υπηρεσία - επικέντρωσε την προσοχή του σε αυτό, πιστεύοντας ότι η μεγαλύτερη αμεσότητα του σε σύγκριση με το γραπτό λόγο προσέφερε καλύτερες δυνατότητες επιρροής του κοι­νού. Το ραδιόφωνο λοιπόν έπρεπε να μπει σε όλα τα σπίτια. Η μαζική ακρόαση, και μάλιστα σε δημόσιους χώρους, ήταν υποχρεωτική σε ορισμένες περιπτώσεις. Τα καφέ και τα εστιατόρια υποχρεώνονταν να διαθέτουν ραδιόφωνο για να μεταδίδονται οι λόγοι του Χίτλερ και των άλλων ηγετών του ναζιστικού κόμματος και στους δρόμους τοποθετήθηκαν κολόνες με ηχεία. (…).

Ο Γκέμπελς, όμως, εκμεταλλεύτηκε και τις δυνατότητες του κινηματογράφου. Οι γερμανικές ταινίες υποβάλλονταν σε λο­γοκρισία από το 1933. Το ίδιο το κόμμα έφτιαχνε ταινίες, όπως η Triumph des Williens της Leni Rifenstahl. Η γωνία της λήψης της κάμερας κάνει την προσγείωση του αεροπλάνου του Χίτλερ στην αρχή της ταινίας υπό τους ήχους του μουσικοσυνθέτη Ρίχαρντ Βάγκνερ να μοιάζει με την άφιξη μεσσία που κατεβαίνει από τον ουρανό.

Το θέατρο, η λογοτεχνία και η ζωγραφική περνούσαν από αυστηρή λογοκρισία: 6.500 «διεφθαρμένοι» πίνακες ζωγραφικής απαγορεύτηκαν, βιβλία κάηκαν και η μουσική πολλών συνθετών σταμάτησε να ακούγεται. Σημαντικότατες ήταν και οι αλλαγές στην παιδεία. Χιλιάδες εκπαιδευτικοί με αντίθετα πιστεύω απολύθηκαν και τα βιβλία, με πρώτο αυτό της ιστορίας, ξαναγρά­φτηκαν. Επίσης ξαναγράφηκαν και τα βιβλία της βιολογίας για να αποδεικνύεται και «επιστημονικά» η ανωτερότητα της 'Αρειας φυλής. Τα κινήματα των νέων εξαφανίστηκαν και από το 1938 έγινε υποχρεωτική η ένταξη των μαθητών στη ναζιστική νεολαία.

Το υπουργείο προπαγάνδας του Γκέμπελς ήλεγχε οτιδήποτε σχετιζόταν με την καθημερινή ενημέρωση των πολιτών. Μέχρι τις τελευταίες ημέρες του πολέμου, πολλοί Γερμανοί, σύμφωνα με όσα άκουγαν, πίστευαν ότι θα είναι οι νικητές. Εν τούτοις, υπήρξαν και δυσκολίες, ιδιαίτερα ύστερα από τη μεγάλη ήττα των γερμανικών στρατευμάτων στο ανατολικό μέτωπο από τους Σοβιετικούς. Ήταν πολύ δύσκολο τότε να κρατηθεί μυστικός ο θάνατος εκατοντάδων χιλιάδων Γερμανών στρατιωτών καθώς οι οικογένειες τους περίμεναν νέα τους ...

(απόσπασμα κειμένου από τη σειρά εντύπων

εφημερίδα ΠΟΛΕΜΙΚΟΣ ΤΥΠΟΣ, ελαφρώς διασκευασμένο).

Παρατηρήσεις

1. Να αποδώσετε περιληπτικά το περιεχόμενο του κειμένου σε 80 - 100 λέξεις χωρίς δικά σας σχόλια.

2. Να εξηγήσετε τη χρήση των εισαγωγικών στις εξής περιπτώσεις: α) «Δεν υπάρχει τίποτα χειρότερο … αυτό που ορίζω εγώ ως αλήθεια!» (3η παραγρ.), β) «δεφθαρμένοι» πίνακες … (7η παραγρ.) και γ) για να αποδεικνύεται και    «επιστημονικά η ανω­τερότητα της 'Αρειας φυλής (7η παραγρ.)

3. Στο κείμενο που διαβάσατε αναφέρονται όλα εκείνα τα μέσα με τα οποία η ναζιστική προπαγάνδα προσπαθούσε να επιβάλ­λει την ιδεολογία της στο γερμανικό λαό. Σε κείμενο που θα συντάξετε για τις ανάγκες σχολικής εργασίας και θα παρουσιάσε­τε στους συμμαθητές σας να αναφέρετε ορισμένους από τους παράγοντες που καθιστούν τους πολίτες παθητικούς δεκτές στη δύναμη της προπαγάνδας. Επίσης, να αναφερθείτε στους τρόπους με τους οποίους το εκπαιδευτικό σύστημα μιας χώρας θα μπορούσε να προετοιμάσει τους νέους για την αντιμετώπιση αυτής (500 - 600 λέξεις).

Απαντήσεις

1. Περίληψη. Τους μηχανισμούς και τα μέσα με τα οποία η προπαγάνδα του ναζιστικού καθεστώτος κατόρθωνε να διαδίδει την ιδεολογία της στους Γερμανούς πολίτες εξηγεί στο κείμενο αυτό ο συντάκτης. Επαναλαμβάνοντας συνεχώς τα ιδεολογι­κά μηνύματα, διαστρέφοντας συστηματικά την πραγματικότητα και αξιοποιώντας τις επικοινωνιακές ικανότητες του ίδιου του ηγέτη του ναζιστικού κόμματος και του υπουργού προπαγάνδας, ο προπαγανδιστικός μηχανισμός κατόρθωνε να πείθει τους πολίτες και να εξασφαλίζει τη συναίνεσή τους. Προς την ίδια κατεύθυνση αποσκοπούσαν και οι καλά οργανωμένες και εντυ­πωσιακές κομματικές γιορτές, η αξιοποίηση του ραδιοφώνου ως μέσο ευρείας διάδοσης μηνυμάτων και διείσδυσης στην κοινή γνώμη, ο κινηματογράφος με την παραγωγή εξυμνητικών για τη ναζιστική ιδεολογία ταινιών, η εκτεταμένη λογοκρισία στην ενημέρωση και την τέχνη και ο απόλυτος έλεγχος της εκπαίδευσης. Ο μηχανισμός αυτός λειτούργησε αποτελεσματικά έως την ήττα των γερμανικών στρατευμάτων στο ανατολικό μέτωπο, οπότε και απεδείχθη το ψεύδος και η ανεπάρκεια του.

2. Διαφορετικές λειτουργίες επιτελεί η χρήση των εισαγωγικών στις τρεις αυτές περιπτώσεις. Στην πρώτη, «Δεν υπάρχει τί­ποτα χειρότερο … αυτό που ορίζω εγώ ως αλήθεια!» (3η παράγρ.) τα εισαγωγικά χρησιμοποιούνται για να μεταφερθούν με α­πόλυτη ακρίβεια - (αυτολεξεί), τα λόγια του υπουργού προπαγάνδας του ναζιστικού καθεστώτος, Γ. Γκέμπελς. Στη δεύτερη, «διεφθαρμένα» πίνακες … (7η παράγρ), χρησιμοποιούνται για να αποδοθεί πιστά ο χαρακτηρισμός που επιφύλασσαν οι ιθύ­νοντες της ναζιστικής λογοκρισίας σε ζωγραφικά έργα λόγω του πρωτοποριακού και τολμηρού θέματος τους. Στην τρίτη πε­ρίπτωση, ... για να αποδεικνύεται και «επιστημονικά η ανωτερότητα της Άρειας φυλής (7η παράγρ), για να αποδοθεί ο ειρω­νικός τόνος και η διάθεση αμφισβήτησης, εφόσον στην πραγματικότητα η ανωτερότητα μιας φυλής (εδώ της Άρειας) δεν εί­ναι δυνατόν να διαπιστωθεί μέσα από τη σύνταξη επιστημονικών βιβλίων βιολογίας.

3. Παραγωγή κειμένου

α) Ποιοι παράγοντες συντελούν στην παθητική στάση των πολιτών απέναντι στην προπαγάνδα;

1. Η αποτελεσματικότητα των μέσων και των μεθόδων που η προπαγάνδα ως μηχανισμός επηρεασμού και ελέγχου αξιοποιεί. Τέτοια είναι:

►   η συχνότατη επανάληψη (οπτικά ή και ακουστικά) των προπαγανδιζόμενων μηνυμάτων,

►   η χρήση συμβόλων-εικόνων, που αποτυπώνονται εύκολα και λειτουργούν άμεσα στην κοινή γνώμη, υπενθυμίζοντας συ­νεχώς την παρουσία και την ιδεολογία της εξουσίας,

►   η ειδική χρήση της γλώσσας, με ιδιαίτερη έμφαση στο σύνθημα και στους συναισθηματικούς, συνήθως πατριωτικούς και ηθικοπλαστικούς, τόνους, αλλά και στην παραχάραξη της σημασίας των λέξεων,

►   η αξιοποίηση διαφόρων μορφών τέχνης (κυρίως του κινηματογράφου, της λογοτεχνίας, της φωτογραφίας - αφίσας, της μουσικής),

►   η χρησιμοποίηση πολλών μέσων μαζικής επικοινωνίας,

►   η αξιοποίηση επιστημών οι οποίες εξειδικεύονται στην ψυχολογία των μαζών και μπορούν να την επηρεάσουν εύκολα.

►   η συστηματική παραποίηση στοιχείων της πραγματικότητας, η διάδοση ψευδών, η απόκρυψη της αλήθειας,

►   τον αποκλεισμό και τη δίωξη οποιασδήποτε άλλης διαφορετικής ή αντίθετης άποψης,

►   το εκπαιδευτικό σύστημα, όταν υπηρετεί την κρατική ιδεολογία,

►   ο λαϊκισμός (με διάφορες μορφές), ο εθνικισμός και η πατριδοκαπηλία, η υποσχεσιολογία, η κατάδειξη ενός (κοινού) ε­χθρού ή ενός (κοινού) οράματος, ακόμα και ο μεσσιανισμός, που συστηματικά καλλιεργείται από τους φορείς της εξουσίας, ενώ οι μάζες τον υιοθετούν.

2. Η άκριτη προσχώρηση των πολιτών στη μάζα / στο πλήθος, η μαζοποίηση και ο κομφορμισμός. Η ένταξη αυτή μπορεί να οφείλεται είτε στο φόβο της περιθωροποίησης είτε στο συλλογικό φόβο, βάσιμο ή καλλιεργημένο, είτε στην απουσία κριτικής ικανότητας και στην κυριαρχία του συναισθήματος.

3. Οι ικανότητες του ηγέτη / προπαγανδιστή η εξωτερική του εμφάνιση, οι πνευματικές του αρετές, η ρητορική του δεινό­τητα, η ικανότητα του να επικοινωνεί με το πλήθος, να το γοητεύει και, τελικά, να το πείθει.

β) Με ποιους τρόπους μπορεί το εκπαιδευτικό σύστημα να βοηθήσει τους νέους να αντιλαμβάνονται την προπαγάνδα και να αντιστέκονται σε αυτήν;

1. Δίνοντας έμφαση στην επιμελημένη διδασκαλία μαθημάτων που προάγουν την πολιτική σκέψη και τον ιστορικό προβλη­ματισμό. Τέτοια μαθήματα είναι η ιστορία, η αρχαία γραμματεία, η φιλοσοφία, το δίκαιο και οι θεσμοί, η κοινωνιολογία.

2. Αναπτύσσοντας την κριτική ικανότητα των νέων σε τέτοιο βαθμό, ώστε αυτοί να είναι ικανοί να κατανοούν ότι η ύπαρξη της εξουσίας συνυφαίνεται με εκείνη της προπαγάνδας, ότι η προπαγάνδα λειτουργεί με συνδυασμό τρόπων και τεχνικών και δρα μακροπρόθεσμα, αλλά και να είναι σε θέση να αποκωδικοποιούν, να αναλύουν και να αποδομούν τα προπαγανδιζόμενα μη­νύματα.

3. Καλλιεργώντας την πολιτική δημοκρατική συνείδηση των νέων. Προτρέποντας τους στην πολιτική συμμετοχή και στην α­νάληψη ευθυνών και απορρίπτοντας τον εφησυχασμό, την ευθυνοφοβία, την ιδιώτευση και την παραίτηση ως στάση ζωής.

4. Υποστηρίζοντας τον ελεύθερο διάλογο, τη γόνιμη ανταλλαγή ιδεών, την απόδειξη αλλά και την ανασκευή μιας άποψης, την ικανότητα στη διατύπωση στέρεας, προφορικής ή γραπτής, επιχειρηματολογίας. Αναπτύσσοντας επίσης στους νέους την επιθυμία για εποικοδομητική αμφιβολία και, τελικά, για τη δημιουργική αμφισβήτηση απέναντι σε κάθε μορφής εξουσία και αυ­θεντία.

πηγή: EΘNOΣ-ΠAIΔEIA, Τετάρτη 13 Ιανουαρίου 2010

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ::ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΑΓΓΕΛΟΥ,ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΦΩΤΕΙΝΟΠΟΥΛΟΣ,ΚΩΣΤΑΣ ΓΚΕΚΑΣ,ΜΑΝΩΛΗΣ ΜΑΥΡΑΚΗΣ