Το λογοτεχνικό κείμενο

Από τη φύση του το κείμενο, ιδίως το λογοτεχνικό κείμενο, και ιδιαίτερα το ποιητικό, είναι μια δημιουργία

Οσο ισχύει του Wittgenstein η ρήση «Ο κόσμος μου είναι η γλώσσα μου», άλλο τόσο ισχύει, νομίζω, η ρήση τού Barthes «Ο κόσμος μας είναι τα κείμενά μας». Η σκέψη και η γλωσσική έκφραση του ανθρώπου στις πιο δημιουργικές του στιγμές είναι όταν ο συνδυασμός τους γίνεται τέχνη, η τέχνη του λόγου, η λογοτεχνία. Η τέχνη στην οποία δοκιμάζονται οι ευαισθησίες - κοινωνικές, αισθητικές, εθνικές, πολιτισμικές - και οι γλωσσικές δυνάμεις του ανθρώπου στην πιο γνήσια και ανιδιοτελή μορφή επικοινωνίας του.

Παυλόπουλος, Τα αντικλείδια: ανάλυση του ποιήματος

 ΤΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΙΗΤΗ ΓΙΩΡΓΗ ΠΑΥΛΟΠΟΥΛΟΥ

Οι τίτλοι των ποιημάτων του είναι ουσιαστικά συγκεκριμένα συνοδευόμενα από το οριστικό άρθρο.

Η ποίησή του είναι αφηγηματική, με ιστορίες παράξενες, χτισμένες με εικαστική τεχνική και κινηματογραφική οπτική και γλώσσα πυκνή και εκφραστική μέσα στη λιτότητά της. Κυριαρχεί το ρήμα. Η απέριττη γλώσσα του συχνά ανακαλεί απόηχους από το δημοτικό τραγούδι.

Επιλέγει να καταθέτει τη μαρτυρία του μέσα από ένα μύθο, χωρίς ευθεία αναφορά σε τόπο και χρόνο.

Ο ποιητικός του κόσμος είναι ονειρικός, αλλά συντίθεται από πραγματικά υλικά.

Διακρίνεται από ήπια δραματικότητα, διαποτίζεται από αισθησιασμό.

Όνειρο στο κύμα: οι ερμηνείες και η διάρκεια των γεγονότων του διηγήματος

ΟΙ ΕΡΜΗΝΕΙΕΣ ΤΟΥ ΔΙΗΓΗΜΑΤΟΣ

 Α. Από ηθικοθρησκευτική σκοπιά :

Η έκπτωση του ανθρώπου από μια αρχικά ευδαιμονική κατάσταση

Η αντίθεση φύσης – πολιτισμού

Η αντίθεση υψηλής στάσης (αγνός έρωτας) με αισθησιακό στοιχείο (πειρασμός)

Η αντίθεση ευτυχισμένης εφηβείας - φθοράς ωριμότητας

Β. Από ψυχαναλυτική άποψη :

Η καταστολή της επιθυμίας

Η αμφιταλάντευση ανάμεσα στο όνειρο και την πραγματικότητα.

ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΓΕΓΟΝΟΤΩΝ ΑΦΗΓΗΣΗΣ

Τα γεγονότα της αφήγησης καλύπτουν μια περίοδο πάνω από δώδεκα χρόνια. Το καλοκαίρι ο ήρωας ήταν 18 χρονών και τώρα που μας εξιστορεί τα γεγονότα είναι πάνω από 30 χρονών «εξήλθα τριακοντούτης» άρα λοιπόν η αφήγηση διακρίνεται γενικά από  επιτάχυνση. Χρησιμοποιείται τόσο η παύση. Από τη μια μέρα περνάμε σε μια άλλη χωρίς να αναφέρονται τα ενδιάμεσα γεγονότα. Αλλά και η περίληψη. Τα γεγονότα μεταξύ του 18ου έτους και του 30ου εξιστορούνται περιληπτικά. Πέρα από τη γενική επιτάχυνση υπάρχουν στο διήγημα  σκηνές επιβράδυνσης. Αυτές είναι οι περιγραφές (του γιαλού - του άντρου) και οι ψυχογραφικές αναλύσεις του ήρωα πριν από κάθε ενέργειά του.

Τα θρησκευτικά και παγανιστικά στοιχεία στον Παπαδιαμάντη (Όνειρο στο κύμα)

 Α. ΤΑ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ:

1.         Η γνώση διάκρισης μοναχού - διακόνου, των εκκλησιαστικών κανόνων για τα κωλύματα της ιεροσύνης, των συνηθειών των καλογέρων

2.        Η αναφορά στον πατέρα Σισώη

3.        Η αναφορά στο Δευτερονόμιο

4.     Η αναφορά σε εκκλησιαστικά ιδρύματα (κοινόβιον Ευαγγελισμού), ιερατικές σχολές, στη Ριζάρειο

5.        Η αναφορά στο Άσμα Ασμάτων, στο κατά Λουκά ευαγγέλιο

6.        Το εκκλησιαστικό λεξιλόγιο και οι παροιμίες της Γραφής

7.        Η έναρξη των εργασιών με προσευχή.

Β.  ΤΑ  ΠΑΓΑΝΙΣΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ:

1.         Θεότητες της θάλασσας

1.         Μοσχούλα = σειρήνα

2.        Βοσκός = σατυρίσκος

3.        Προχριστιανικός κόσμος αρκαδικού τοπίου

Όνειρο στο κύμα: ανάλυση

Πρώτη ενότητα

Στην πρώτη ενότητα γνωρίζουμε τον πρωταγωνιστή, ο οποίος συστήνεται μόνος του και απ’ την αρχή αυτοπαρουσιάζεται με δύο διαφορετικά πρόσωπα. Απ’ τη μια ο βοσκός, φτωχός, έφηβος, αγράμματος,  ωραίος, γυμνασμένος, ζει  μέσα στη φύση και  προπάντων είναι ευτυχής. Η ευτυχία του είναι απόρροια όλων των προηγούμενων. Συνδέεται μάλιστα και με ένα γεγονός του καλοκαιριού- προσήμανση για το όνειρο στο κύμα, το βασικό επεισόδιο του διηγήματος. Απ’ την άλλη ο δικηγόρος. Ζει στην Αθήνα, εργάζεται ως  βοηθός δικηγόρου χωρίς μεγάλη επαγγελματική και οικονομική επιτυχία, είναι περιορισμένος, σχεδόν δεμένος, χωρίς περιθώρια πρωτοβουλιών, μίζερος και δυστυχής.

Τα χαρακτηριστικά του έργου του Παπαδιαμάντη

 α) Η ηθογραφία: Ο Παπαδιαμάντης στρέφει την προσοχή του στο αγροτικό και το νησιωτικό στοιχείο της Ελλάδας, προσεγγίζει τον απλό άνθρωπο και προσαρμόζει τη γλώσσα του έτσι, ώστε να γίνεται αντιληπτός, έστω κι αν μιλά σε καθαρεύουσα. Μπαίνει στην ουσία της επαρχίας και την παρουσιάζει όπως ακριβώς είναι: αυθεντική, χωρίς προσπάθειες εξωραϊσμού. Έντονο είναι το λαογραφικό στοιχείο, που πηγάζει από την αγάπη του Παπαδιαμάντη για την ύπαιθρο και τούς ανθρώπους της, την αγάπη του για τη θάλασσα και τους θησαυρούς της. Γενικότερα, η ηθογραφία του Παπαδιαμάντη είναι ιδιότυπη, πρωτότυπη και αποκλειστικά δικό του δημιούργημα. Όπως παρατηρεί ο Κώστας Στεργιόπουλος, «η ηθογραφία, ωστόσο, ανοίγεται προς πολλές κατευθύνσεις, ανακατεύοντας τα ηθογραφικά στοιχεία άλλοτε με στοιχεία κοινωνικά, άλλοτε ψυχογραφικά, δημιουργώντας ένα θαυμαστό κράμα, όπου οι λυρικές και οι ποιητικές προεκτάσεις εναλλάσσονται με τους ρεαλιστικούς τόνους».

Το όνειρο στο κύμα ως βουκολικό είδος (Αρκαδισμός)

Η Αρκαδία στην αρχαία τέχνη εθεωρείτο ως φανταστικό βασίλειο του έρωτα και της ομορφιάς, ως το ενσαρκωμένο όνειρο ανέκφραστης ευτυχίας, περιβεβλημένο όμως με το φωτοστέφανο μιας γλυκιάς και μελαγχολικής εγκαρτέρησης.

Η μυθολογική αντίληψη δημιούργησε τον Πάνα, με σύμβολό του τον αυλό, εθνικό θεό της προϊστορικής Αρκαδίας με τη σπουδαιότερη δικαιοδοσία  πάνω στην ποιμενική και τη γεωργική ζωή. Η Αρκαδία ,λοιπόν, ριζώθηκε στη συνείδηση των πνευματικών ανθρώπων της Δύσης του 16ου αιώνα σαν ένας τόπος ιδανικός, ειρηνικός κι ευτυχισμένος, τόπος νοσταλγίας κάθε φορά που η ανθρώπινη φύση δοκιμάζεται από ένα οδυνηρό παρόν. Η Αρκαδία εκφράζει την αναγωγή σ ένα χρόνο απαλλαγμένο από κοινωνικούς περιορισμούς, αποτελεί την εξιδανικευμένη διάσταση μιας διαφορετικής πραγματικότητας, στην οποία το άτομο κυριαρχεί ως προσωπική ύπαρξη και η ζωή του τείνει να εναρμονιστεί με τον ρυθμό της φυσικής-κοσμικής μεταβολής.

Η Αρκαδία εκφράζει την επιστροφή στη φύση, σε μια φύση όμως που δεν έχει υποστεί καμία αλλοίωση από την αστική ανάπτυξη. Αντιπροσωπεύει τη διάθεση απομάκρυνσης του ατόμου από την πόλη και υποδηλώνει έμμεσα την απόρριψη της κοινωνικής οργάνωσης που στερεί την ατομική ελευθερία της πρωτόγονης ζωής του ανθρώπου μέσα στη φύση.

Το λογοτεχνικό ρεύμα που επικεντρώνεται στο αρκαδικό τοπίο ευτυχίας ονομάζεται αρκαδισμός. Ως βάση του έχει την αρχαία βουκολική ποίηση, η οποία αντλεί τα θέματά της από τους έρωτες των βοσκών.

Στο Όνειρο στο κύμα εντοπίζονται τα εξής βουκολικά στοιχεία:

1.  οι περιγραφές της φύσης - η φυσιολατρεία

2.  οι θαλάσσιες θεότητες, οι σατυρίσκοι του βουνού

3.  οι αναφορές στις συνήθειες του βοσκού

4.  ο ερωτισμός

Το όνειρο στο κύμα ως αυτοβιογραφικό διήγημα

 Το κείμενο ανήκει στα αυτοβιογραφικά διηγήματα του Παπαδιαμάντη. Ο συγγραφέας δανείζεται το πρόσωπο ενός δικηγόρου για να εκφράσει τα δικά του βιώματα, τη δική του νοσταλγία για τον τόπο του,  τη δική του δυστυχία απ’ τον αστικό τρόπο ζωής που έχει αποδεχθεί. Πίσω λοιπόν από την ιστορία του δικηγόρου διακρίνουμε τον ίδιο τον Παπαδιαμάντη, ο οποίος έζησε μέχρι τη νεότητά του στη Σκιάθο, γνώρισε εκεί τη θρησκεία, δεν  κατάφερε  να  γίνει  μοναχός,  έφυγε  για  να  σπουδάσει στην Αθήνα, έμεινε  εκεί  για βιοποριστικούς λόγους νοσταλγώντας την επιστροφή του στη γενέτειρά του. Δεν πρέπει όμως να ταυτίζουμε τα δύο πρόσωπα. Το διήγημα είναι μια μυθιστορία. Ο Παπαδιαμάντης δεν σπούδασε νομική, δεν εργάστηκε ως δικηγόρος στην Αθήνα, αλλά μετέφραζε διηγήματα για εφημερίδες  και  περιοδικά,  και  ούτε  βέβαια  μπορούμε να είμαστε σίγουροι για την ύπαρξη στη ζωή του   τού μοναχού Σισώη ή για το  επεισόδιο  με τη Μοσχούλα. Εξάλλου ο ίδιος ο συγγραφέας προσπαθεί να αποστασιοποιηθεί από την  ταύτιση με τον αφηγητή: «δια την αντιγραφήν» Αλ. Παπαδιαμάντης.

Το Όνειρο στο κύμα στηρίζεται πάνω σε μια σειρά αντιθέσεις. Βασικότερη είναι αυτή της αντίθεσης του «τότε» με το «τώρα». Το «τότε» συνδέεται με την εφηβεία, την ελευθερία, την ευτυχία, την ανεμελιά, την  κυριαρχία, την αγραμματοσύνη, τη φύση, το όνειρο, ενώ το «τώρα» με την ωριμότητα, τη δυστυχία, την καταπίεση, την εργασία, τον περιορισμό, τα γράμματα, το αστικό περιβάλλον, την πραγματικότητα. Ο βοσκός και ο δικηγόρος. Πέρα από αυτή τη βασική αντίθεση, αντιμέτωποι έρχονται και άλλα πρόσωπα με τον ήρωα, ο Σισώης, ο Μόσχος, αλλά και η Μοσχούλα.

Η γλώσσα του Παπαδιαμάντη

Η γλώσσα στις ιστορίες του Παπαδιαμάντη είναι μια ιδιαίτερη καθαρεύουσα, ένα μωσαϊκό γλωσσικών εκφράσεων και τύπων, «δείκτης της πολυσήμαντης τούτης παρουσίας του είναι η γλώσσα του: ένα μωσαϊκό από λόγιες εκφράσεις, αρχαϊσμούς, τύπους από συναξάρια, ανακατεμένα όλα με βαρβαρισμούς και με λέξεις της χυδαϊζουσας και υφασμένα πάνω στο τυπικό της καθαρεύουσας. Η προσφορά του, εκτός απ' την αξία τη λογοτεχνική, έχει γενικότερη σημασία. Είναι το παρόν ενός έθνους, που έχει αρχίσει να ξαναζεί, και φέρνει απάνω της όλα τα σημάδια της ιστορικής του περιπέτειας. Γι' αυτό, μένει πάνω απ' όλα ελληνικός, αμετάφραστος, αποκλειστικά δικός μας».

Κική Δημουλά - Αυτο-βιογραφικό

«Ένα βιογραφικό σημείωμα πρέπει, αφού γραφτεί, να μείνει επ᾿ αρκετόν καιρό κρεμασμένο στον αέρα από ένα τσιγκέλι αυστηρότητας, ώστε να στραγγίξουν καλά τα στερεότυπα, οι ωραιοποιήσεις, η ρόδινη παραγωγικότης και ο πρόσθετος ναρκισσισμός, πέραν εκείνου που ενυπάρχει στη φύση μιας αυτοπαρουσίασης. Μόνον έτσι βγαίνει το καθαρό βάρος: το ήθος που επέβαλες να τηρεί η προσπάθειά σου.

Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης - Μικρές ιστορίες

---

Ο Παπαδιαμάντης ήταν κλειστός τύπος. Μια φορά όμως πήρε το θάρρος και απήγγειλε στον Μητσάκη ένα ερωτικό του ποίημα. Εκείνος θέλοντας να τον πειράξει:

- Ώστε έτσι, κύριε Αλέξανδρε! Έχουμε έρωτες και τους τραγουδούμε τόσο όμορφα!

- Εγώ δεν έχω έρωτες, αποκρίθηκε ο Παπαδιαμάντης, χαμηλώνοντας τα μάτια. Ο ήρωάς μου έχει!

---

Στις εφημερίδες δούλευε κυρίως ως μεταφραστής. Πάνω σ᾿ αυτή τη δουλειά είχε ένα καταχθόνιο μυστικό: Έκανε ακατανόητα στη μετάφραση τα βλάσφημα κηρύγματα των σοφών!

«Καταχθόνιο μυστικό ενός χριστιανού και αμαρτία ενός αγίου», σημείωσε ο Παύλος Νιρβάνας.

---

Όταν πρωτοπήγε να δουλέψει στο «Άστυ», ο Κακλαμάνος  με κάποια δειλία και επιφύλαξη του μίλησε και για την αμοιβή:

-Ο μισθός σας θα είναι 150 δραχμές, είπε.

  Ο Παπαδιαμάντης έμεινε σκεπτικός, σα να λογάριαζε κάτι.

- Μήπως  είναι λίγα; ρώτησε δειλά ο Κακλαμάνος , έτοιμος να αυξήσει το ποσό.

- Πολλές είναι 150! αποκρίθηκε ο «κοσμοκαλόγερος». Με φθάνουν 100.

Κι έφυγε βιαστικός και ντροπαλός χωρίς να προσθέσει λέξη.

---

Αφηγηματική Τεχνική στον Παπαδιαμάντη

  1. Ότι ο Παπαδιαμάντης έκλεισε μές στις «αναμνήσεις» του ένα υπολο­γίσιμο τμήμα της ζωής του, δεν χωρεί αμφιβολία. Αρκεί μια πρώτη, θα ‘λεγα οριζόντια, ανάγνωση για να δείξει πώς τα «διηγήματα» αυτά αποτελούν, ανάμεσα στα άλλα, και μιαν αναντικατάστατη βιογραφική πηγή. Έχουμε να κάνουμε μ’ ένα χρονικό, όπου όχι μόνο τα παιδικά χρόνια στη Σκιάθο, αλλά και η αθηναϊκή περίοδος του συγγραφέα μας, και τα βιώματα και τα οράματα και τα αδιέξοδα του, μας προσφέρονται πλουσιοπάροχα.

Κάποτε, η εντύπωση πως στο διήγημα ενσωματώνονται σελίδες από ένα προσωπικό ημερολόγιο είναι κυριαρχική. Ο αφηγητής εμφανίζεται με την πραγματική ταυτότητα του ή κρύβεται πίσω από ψευδώνυμα.

Π. Μουλλάς, «Το Διήγημα, Αυτοβιογραφία του Παπαδιαμάντη»

Οι πηγές και η διηγηματογραφία του Γ. Βιζυηνού

Το «αμάρτημα της μητρός μου» πρωτοδημοσιεύθηκε το 1883 στο γαλλικό περιοδικό «Nouvelle Revue» και είναι το πρώτο από μια σειρά διηγημάτων του Γ. Βιζυηνού.

α) Ποια στοιχεία του έργου πιστοποιούν ότι πρόκειται για διήγημα και ποιες οι διαφορές του από το μυθιστόρημα;

β) Ποιοι από τους παράγοντες που συνέβαλαν στην ανά­δειξη του διηγήματος ως «νέου» γραμματολογικού εί­δους το 1880 στην Ελλάδα, επηρέασαν το Βιζυηνό ώστε να ασχοληθεί με το είδος;

γ) Από ποιες πηγές αντλεί το αφηγηματικό του υλικό ο Γ. Βι­ζυηνός;

Η πολιτική συνείδηση στον Αναγνωστάκη

Όταν λέμε πως ο Αναγνωστάκης είναι ποιητής με έντονη πολιτική συνείδηση ή ακόμη και με ορισμένη πολιτική συνείδηση, δεν πρέπει να απομονώνουμε τη συνείδηση αυτή από το βιωματικό της πυρήνα. Εκείνο που στοιχειώνει το μεταπολεμικό τοπίο στην Ελλάδα είναι οι πράξεις και οι εικόνες των ανθρώπων που τις πραγματοποίησαν. Η καταστροφή του τοπί­ου, οι γκρεμισμένοι τοίχοι, τα χαλάσματα είναι αντίγραφα και αντίστοιχα ζωής κατεστραμμένων ανθρώπων. Την καταστροφή ακολούθησε η ανοικο­δόμηση, η πράξη -για το κέρδος- του θύτη που έχει πλουτίσει στη χώρα της αντιπαροχής. Οι συνέπειες της καταστροφής αλλά και της καταστροφικής ανοικοδόμησης που έθρεψε την παρασιτική κοινωνία και τράφηκε απ’ αυτήν - γιατί η υφαρπαγή της εξουσίας οδήγησε σ’ ένα κόσμο στον οποίο η δυστυχία και η προσβολή μετατρέπονται σε μάνα του εξουσιαστή, του τυχάρπαστου, του ευκαιριακού και, σε τελευταία ανάλυση, του ανήθικου -δεν προβάλλουν απλώς την οδυνηρή έλλειψη ενός ενδεχόμενου κόσμου που δεν κερδήθηκε. Δείχνουν και την αξιακή κρίση εκείνου που τον υποκατέ­στησε.

Τα παραπάνω δίνονται μ’ έναν τόνο χαμηλό και πικρό ή καθαρό και σκληρό (όπως στην τελευταία συλλογή του Αναγνωστάκη, τον Στόχο), Όχι μόνο γιατί καμιά λογοτεχνία δεν μπορεί να έχει την ένταση της ίδιας της ζωής (και, επομένως, η λογοτεχνία και η ποίηση που επιχειρούν να δημι­ουργήσουν ένταση διογκώνοντας το νόημα και αλλοιώνοντας τα εκφραστι­κά τους μέσα προδίνουν και την ποίηση και τη ζωή) αλλά και για έναν άλλο λόγο, επίσης σημαντικό. Όταν οι αξίες εκπίπτουν ή υφαρπάζονται, το γενε­τικό τους κύτταρο μπορεί να διατηρηθεί ζωντανό μόνο μέσα σ’ ένα περι­βάλλον αξιοπρέπειας, δηλαδή συνέπειας, καθαρότητας και, με άλλα λόγια, επίγνωσης της βαρύτητας και του περιεχομένου των πραγμάτων. Τα πράγ­ματα ουσίας απαιτούν και μια ποίηση ουσίας που, ως τέτοια, δεν μπορεί παρά να εκφράζει ένα απόσταγμα ζωής. Γιατί καμία γραφή δεν έχει νόημα αν δεν είναι, πρωτίστως, συνειδησιακή εγγραφή.

Αντώνης Βιστωνίτης, «Ο λόγος και η σιωπή στον Μανόλη Αναγνωστάκη», Αντί,

Μανό­λης Αναγνωστάκης (αφιέρωμα), τεύχ. 527-528, 30-7-1993, σ. 28-31

Τα χαρακτηριστικά της διηγηματογραφίας του Βιζυηνού

Η ΔΙΗΓΗΜΑΤΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ Γ.ΒΙΖΥΗΝΟΥ

Τα διηγήματα του έχουν αυτοβιογραφικό χαρακτήρα ή συνδέονται με τις περιπέ­τειες της οικογένειας του. Σε όλα συμμετέχει ο συγγραφέας ως αφη­γητής και σε ορισμένα μάλιστα διαδραματίζει ουσιαστικό ρόλο στην εξέλιξη του μύθου. Τα διηγήματα Το αμάρτημα της μητρός μου, Ποίος ήτον ο φονεύς του αδελφού μου και Το μόνον της ζωής του ταξίδιον, έχουν υπόθεση οικογενειακή και τοπικό πλαίσια τη Βιζύη της Θράκης και την Κωνσταντινούπολη.

Η παραστατική δύναμη με την οποία ζωγραφίζει το τοπίο, σε σχέση με το ανθρώπινο δράμα πάντοτε, με τρόπο ώστε να δίνει την περιρρέουσα ατμόσφαιρα στο μύθο, αποκαλύπτουν την ποιητική ευαισθησία και τις ρομαντικές καταβολές της πεζογραφίας του. Ας μην ξεχνάμε ότι προηγήθηκε η ποιητική του δημιουργία.

Προτεινόμενο θέμα Λογοτεχνίας Κατεύθυνσης: Ποίηση 1948

ΚΕΙΜΕΝΟ:

Ποίηση 1948

τούτη εποχή

του εμφυλίου σπαραγμού

δεν είναι εποχή

για ποίηση

κι άλλα παρόμοια

σαν πάει κάτι

να γραφεί

είναι

ως αν

να γράφονταν

από την άλλη μεριά

                   αγγελτηρίων θανάτου

                   γι αυτό και

                      τα ποιήματά μου

                 είν' τόσο πικραμένα

                 και πότε -άλλωστε- δεν ήσαν;)

                 κι είναι

                 -προ πάντων-

                 και

                 τόσο

                 λίγα

Ν. Εγγονόπουλος «ΕΛΕΥΣΙΣ»,1948