Πηγή ιστορίας κατεύθυνσης: Τα προγράμματα και οι αντιλήψεις του Τρικούπη και του Δηλιγιάννη για την οργάνωση και τη λειτουργία του κράτους

Αντλώντας στοιχεία από τα παρακάτω κείμενα και αξιοποιώντας τις ιστορικές σας γνώσεις, να αναφέρετε τα προγράμματα και τις αντιλήψεις του Χαρίλαου Τρικούπη και του Θεόδωρου Δηλιγιάννη για την οργάνωση και τη λειτουργία του κράτους.

Μονάδες 25

Κείμενα

α. Η αντίθεση ανάμεσα σ' αυτούς τους δύο πολιτικούς δεν μπορούσε να γίνει με­γαλύτερη. Ο Τρικούπης ήταν ένας δυτικόφιλος μεταρρυθμιστής, ανυπόμονος να στερεώσει και να αναπτύξει την Ελλάδα οικονομικά και πολιτικά, πριν ε­μπλακεί σε ιρρεδεντιστικές* (ιρρεδεντισμός = αλυτρωτισμός) περιπέτειες. Ο Δηλιγιάννης όμως, απόγονος μιας εξέχουσας οικογένειας της Πελοποννήσου ήταν ένας αποφασισμένος υπο­στηρικτής της «Μεγάλης Ιδέας».

 Richard Clogg, «Σύντομη Ιστορία της Νεότερης Ελλάδας»,

σελ. 136, εκδόσεις Καρδαμίτσα, Αθήνα 1999.

β. Το πρόγραμμα του κ. Δηλιγιάννη, ως εξηγγέλθη εις την Βουλήν, δύναται να συνοψισθή εις ολίγας λέξεις. Θα προσπαθήση, ειρωνεύοντο οι αντίπαλοι του, ο άνθρωπος να καταστρέψη εν διαστήματι ολίγων μηνών ό,τι ανιδρύθη διά τόσων κόπων εν διαστήματι μιας τριετίας, και να διαγράψη εκ του βίου της Ελ­λάδος μίαν όλην νομοθετικήν περίοδον, την γονιμωτάτην. [...] Είναι γεγονός ό­τι ο Δηλιγιάννης, ασχολούμενος με καθαρώς μικροκομματικά ζητήματα, ήτο πάντοτε ικανός να ζημιώση το γενικώτερον συμφέρον. [...] Ο Θ. Δηλιγιάννης απέβλεπεν εις την πολιτικήν περισυλλογής. Φαίνεται δε ότι μεταξύ των οικο­νομιών τας οποίας απεφάσισεν ήτο και ο περιορισμός κονδυλίων εξυπηρετού­ντων κατ' εξοχήν εθνικούς σκοπούς.

Σπ. Β. Μαρκεζίνη, «Πολιτική Ιστορία της Νεωτέρας Ελλάδος»,

τεύχος 5, σελ. 102, «Πάπυρος Πρεςς Ε.Π.Ε.», Αθήνα 1966.

Απάντηση:

Σχετικά με το πρόγραμμα και τις αντιλήψεις του Χαρίλαου Τρικούπη και του Θεόδω­ρου Δηλιγιάννη για την οργάνωση και τη λειτουργία του κράτους στο σχολικό βιβλίο αναφέρεται:

Το διάστημα μεταξύ του 1875 και του 1880 αποτελεί μεταβατική περίοδο. Στις εκλο­γές του 1875 και του 1879 κανένα κόμμα δεν κέρδισε την κοινοβουλευτική πλειοψη­φία. Λίγα χρόνια αργότερα, το 1884, τα δύο μεγάλα κόμματα, του Τρικούπη και του Δηλιγιάννη, έλεγχαν το 92,2% των εδρών στο Κοινοβούλιο. Το κοινοβουλευτικό σύστημα και ο δικομματισμός θεμελιώθηκαν. Το τρικουπικό κόμμα ήδη από το 1975 παρουσίασε ένα συστηματικό πρόγραμμα εκσυγχρονισμού της χώρας, αρκετά κοντά στις αντιλήψεις του Κουμουνδούρου, το οποίο προέβλεπε:

►   συγκρότηση κράτους δικαίου

►   εξορθολογισμό της διοίκησης, κυρίως με τον καθορισμό των προσόντων των δημο­σίων υπαλλήλων, ώστε να περιοριστεί η ευνοιοκρατία,

►   ανάπτυξη της οικονομίας και κυρίως ενίσχυση της γεωργίας,

►   βελτίωση της άμυνας και της υποδομής, κατά κύριο λόγο του συγκοινωνιακού δι­κτύου της χώρας.

Για την υλοποίηση του προγράμματος έγιναν οι εξής προσπάθειες:

1. οργανωτικές μεταβολές και βελτίωση των οικονομικών του κράτους, με την αύξηση των φόρων και τη σύναψη δανείων και
2. παροχή κινήτρων στην ιδιωτική πρωτοβουλία για επενδύσεις.

Οι τρικουπικοί ακολούθησαν με συνέπεια αυτό το πρόγραμμα, το οποίο όμως είχε ως αποτέλεσμα την εξάντληση των φορολογουμένων και την υπερβολική επιβάρυνση του προϋπολογισμού. Το 1893 το κράτος κήρυξε πτώχευση.

Μέχρι τη δεκαετία του 1870 το κράτος αποτελούσε τον κύριο εργοδότη, που εξασφά­λιζε θέσεις εργασίας στο δημόσιο και δυνατότητα κοινωνικής ανέλιξης, εφόσον στους ανώτατους λειτουργούς του εξασφάλιζε εισόδημα που σχεδόν ξεπερνούσε το εισό­δημα όλων των άλλων μελών της κοινωνίας. Μεγάλος αριθμός ανθρώπων απευθύ­νονταν στο κράτος για την κατοχή μιας θέσης στο δημόσιο. Με τις νέες συνθήκες που προέκυψαν από τον εκχρηματισμό της οικονομίας δημιουργήθηκαν κοινωνικά στρώ­ματα τα οποία δεν ζητούσαν διορισμό αλλά τη λήψη μέτρων που θα ευνοούσαν την προώθηση των συμφερόντων τους. Φορέας των αιτημάτων αυτών ήταν ο Χαρίλαος Τρικούπης.

Οι αντίθετοι με την πολιτική του Τρικούπη βουλευτές συσπειρώθηκαν γύρω από το θ. Δηλιγιάννη, ο οποίος σε μεγάλο βαθμό εξέφραζε πολιτικές απόψεις αντίθετες από εκείνες του Χ. Τρικούπη. Ο Δηλιγιάννης δεν αποδεχόταν το χωρισμό των εξουσιών και στόχευε στη συγκέντρωση και τον έλεγχο τους από το κόμμα. Ο Τρικούπης θεω­ρούσε το κράτος ως μοχλό της οικονομικής ανάπτυξης και επεδίωκε τον εκσυγχρονι­σμό με κάθε κόστος, ενώ ο Δηλιγιάννης προέβαλλε το αίτημα της κοινωνικής δικαιο­σύνης, με τη μείωση των φόρων και την παροχή ευκαιριών στους προστατευόμενους του για κατάληψη δημοσίων θέσεων. Στα εδάφη της Θεσσαλίας, στα οποία κυριαρ­χούσε η μεγάλη ιδιοκτησία, οι τρικουπικοί υποστήριζαν τους μεγαλογαιοκτήμονες, ενώ οι δηλιγιαννικοί προσπάθησαν, χωρίς τελικά να το κατορθώσουν, να χορηγή­σουν γη στους αγρότες και έλαβαν κάποια μέτρα για τη βελτίωση της θέσης τους. Ο Δηλιγιάννης επέκρινε το κοινωνικό κόστος του εκσυγχρονισμού και υποστήριξε ένα κράτος κοινωνικής αλληλεγγύης. Το κόμμα του απεχθανόταν το τυχοδιωκτικό χρημα­τιστικό κεφάλαιο και υποστήριζε μια αργή οικονομική ανάπτυξη που βασιζόταν σε παραδοσιακές παραγωγικές δραστηριότητες.

Όσον αφορά τα κείμενα των πηγών, πρέπει να ληφθούν υπόψη και να σχολιαστούν τα εξής:

Το πρώτο κείμενο αναφέρεται στην άμεση αντίθεση των δύο πολιτικών στο θέμα του εκσυγχρονισμού της χώρας και συνακόλουθα της «Μεγάλης Ιδέας». Η διαφορετική στάση Τρικούπη και Δηλιγιάννη εξηγείται και με άξονα την κοινωνική τους καταγωγή, θέση και προσλαμβάνουσες παραστάσεις. Ο Τρικούπης που έζησε μεγάλο μέρος της ζωής του στο εξωτερικό (Λονδίνο) χαρακτηρίζεται δυτικόφιλος, έκφραση που ισοδυ­ναμεί με το εκσυγχρονιστής - μεταρρυθμιστής - καινοτόμος. Χωρίς να απορρίπτει την επιδίωξη της «Μεγάλης Ιδέας», θεωρεί απαραίτητη και συνάμα ρεαλιστική προϋ­πόθεση την οικονομική και πολιτική ανάπτυξη της χώρας. Αντίθετα, ο Δηλιγιάννης, καταγόμενος από επιφανή οικογένεια της Πελοποννήσου, έχει το πολιτικό σύνδρομο του παλαιοκομματισμού και με δημοκοπική διάθεση βασίζεται πολιτικά στην εκμετάλ­λευση της ευαισθησίας του ελληνικού λαού για την «Μεγάλη Ιδέα» και την απελευθέ­ρωση των αλυτρώτων, χωρίς όμως αντιλαμβάνεται ότι αυτή η εξωτερική πολιτική πρέπει αναγκαστικά να στηρίζεται σε κράτος ισχυρό πολιτικά και εύρωστο οικονομι­κά.

Το δεύτερο παράθεμα αναφέρεται, προφανώς, στο πολιτικό κλίμα και την ατμόσφαι­ρα, η οποία δημιουργήθηκε μετά από μια εκλογική επικράτηση του δηλιγιαννικού κόμματος. Η αναγγελία των προγραμματικών δηλώσεων του νέου πρωθυπουργού στη Βουλή προκάλεσε την οργή και την θυμηδία των πολιτικών του αντιπάλων. Τα επικριτικά τους σχόλια αναφέρονται στην τάση που είχε ο Δηλιγιάννης να προβάλλει, με χαρακτηριστική επιπολαιότητα και κυνισμό, ως αρχές του και επιδιώξεις του τα α­ντίθετα από εκείνα, που προωθούσε η αντίπαλη πολιτική παράταξη του Τρικούπη. Ειδικότερα στο κείμενο αναφέρονται οι προθέσεις του Δηλιγιάννη να «καταστρέψη εν διαστήματι ολίγων μηνών ό,τι ανιδρύθη δια τόσων κόπων εν διαστήματι μιας τετραετί­ας».

Προφανώς γίνεται λόγος για την αναστολή και παραπομπή ad calendas του συνόλου του εκσυγχρονιστικού προγράμματος του Τρικούπη. Η αντιπολίτευση, επιπλέον, δια­μαρτύρεται για τη βούληση του δηλιγιαννικού κόμματος να αναιρέσει το νομοθετικό έργο της προηγούμενης Βουλής. Πιθανότατα πρόκειται για την υπόσχεση του Δηλι­γιάννη να καταργήσει τους νόμους του Τρικούπη, που καθόριζαν τον εξορθολογισμό της διοίκησης και εξάλειφαν το νοσηρό φαινόμενο της ευνοιοκρατίας, την οποία ο Δη­λιγιάννης είχε ως βασικό πολιτικό του σύνθημα με την παροχή ευκαιριών στους προ­στατευόμενους του για την κατάληψη δημοσίων θέσεων. Αυτή η μικροπολιτική του Δηλιγιάννη καταδικάζεται στο κείμενο και καταγγέλλεται ως παράγοντας που ζημιώνει το δημόσιο συμφέρον, καθώς προάγει και εξυπηρετεί μόνο τις κομματικές σκοπιμό­τητες και επιδιώξεις.

Αυτή η «πολιτική της περισυλλογής», δηλαδή η συντηρητική - ανατολίζουσα - οικο­νομική του πολιτική έθιγε σαφώς τον εκσυγχρονισμό της Ελλάδας, την καθήλωνε σε ανατολικά πρότυπα υπο - ανάπτυξης και αναιρούσε ατυχώς για τον υπερασπιστή της «Μεγάλης Ιδέας» τις βασικές προϋποθέσεις για την επίτευξη της. Η κατάργηση και θυσία των δαπανών για τη βελτίωση της άμυνας και της υποδομής που εξυπηρε­τούσαν «κατ' εξοχήν εθνικούς σκοπούς» στο βωμό της ευνοιοκρατίας και της υπέρ των ημετέρων παροχολογίας, αποτελεί μείζον πολιτικό ολίσθημα του Δηλιγιάννη, κα­θώς υπέσκαπτε τις θεμελιώδεις μεταρρυθμίσεις στον πολιτικό βίο και την οικονομία, που επιχειρούσε κατά την προηγούμενη τριετία ο κορυφαίος εκσυγχρονιστής πολιτι­κός του 19ου αιώνα, Χαρίλαος Τρικούπης. [Πρέπει, λοιπόν, να επισημανθεί η φαινο­μενική αντινομία που υπάρχει ανάμεσα στην πρώτη και τη δεύτερη πηγή, καθώς η μεν πρώτη αναφέρεται στην προώθηση της «Μεγάλης Ιδέας» από τον Δηλιγιάννη, ενώ η δεύτερη καταγράφει τις πρακτικές του Δηλιγιάννη, που αναιρούσαν κατ' ουσίαν την πολιτική του μεγαλοϊδεατισμού, δηλ. την διακοπή των εξοπλισμών που θα μπο­ρούσαν να επιφέρουν την πραγμάτωση της Μεγάλης Ελλάδας. Αυτή η αντινομία εξη­γείται από τη φιλολαϊκή και δημαγωγική πολιτική του Δηλιγιάννη που πρόσφερε στον λαό το κίβδηλο και ανερμάτιστο όραμα μιας Μεγάλης Ιδέας, χωρίς όμως να καταβάλλει ουσιαστική προσπάθεια ή να διαθέτει πρόγραμμα και να ενδιαφέρεται συστη­ματικά για την επιτυχία της].

Το θέμα δόθηκε στις πανελλαδικές του 2005